Απ’ το 1948 ως τη δικτατορία. Η αποτύπωση των ιδεολογικοπολιτικών συσχετισμών στη μεγάλη οθόνη
Επειδή πολύς λόγος γίνεται στις μέρες μας περί εθνικής ομοψυχίας, εθνικής ενότητας, άρση των διχασμών για το εθνικό συμφέρον και άλλα τέτοια, σκεφτήκαμε ότι είναι η κατάλληλη στιγμή να παρουσιάσουμε μια…κινηματογραφική απάντηση στα παραπάνω ιδεολογήματα, σύγχρονα αφηγήματα πλέον και της Αριστεράς στη χώρα μας. Εμφύλιος πόλεμος υπήρξε, και δεν έγινε λόγω «ιστορικών λαθών» της μίας ή της άλλης πλευράς. Ο εμφύλιος έγινε όταν η πολιτική ηγεσία μαζί με ένα κομμάτι του στρατού συντάχθηκε με τις ευρωπαϊκές «συμμαχικές» δυνάμεις για να καταστείλουν ένα κομμάτι του λαού που δεν ήθελε την υποταγή και την ταπείνωση. Για να μην αρχίσουμε τις (αντι-ιστορικές πολλές φορές) ιστορικές αναλογίες, ας δούμε πώς καταγράφηκε κινηματογραφικά η ιστορική αυτή περίοδος…
Στη διάρκεια των δεκαετιών που ακολούθησαν το τέλος του εμφυλίου πολέμου, μπορεί να διαπιστώσει κανείς πόσο έντονη στάθηκε η επιρροή του καταλυτικού αυτού ιστορικού γεγονότος για κάποιους κινηματογραφιστές. Προσπαθώντας να προσεγγίσουμε την κινηματογραφική δημιουργία που αφορά στο θέμα αυτό, οφείλουμε να έχουμε κατά νου ότι κάθε ταινία με τέτοια θεματολογία φορτίζεται έντονα και από την ιστορική περίοδο στην οποία αναφέρεται, αλλά και από το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται ο δημιουργός της. Αναπαριστά μοναχά ένα μέρος ενός ιστορικού παρελθόντος, αναπόφευκτα επηρεάζεται από την ιδεολογική τοποθέτηση του σκηνοθέτη, καθώς φυσικά και από την κρατική λογοκρισία. Συνεπώς, σε ένα βαθμό λειτουργεί ως φορέας και διαμορφωτής ιστορικής μνήμης, καθώς και ως αποτύπωση ιδεολογικοπολιτικών συσχετισμών. Το παρόν κείμενο δεν φιλοδοξεί να αποτελέσει μια εξαντλητική καταγραφή των ταινιών που έχουν καταπιαστεί με τον εμφύλιο. Ωστόσο, επιχειρεί μια σχετικά αντιπροσωπευτική σταχυολόγηση των σημαντικότερων κινηματογραφικών εγγραφών (άλλοτε μυθοπλασία και άλλοτε ντοκιμαντέρ) που αφορούν στο ζήτημα αυτό, με κριτήριο αφενός την απήχησή τους στη χώρα μας και διεθνώς, και αφετέρου τη θέση τους στην ιστορία ως αντανάκλαση υπαρκτών ρευμάτων στις πολιτικές και κινηματογραφικές αναζητήσεις της μεταπολεμικής Ελλάδας.
Δια της τεθλασμένης
Η εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού μετεμφυλιακού κράτους με επίσημη ιδεολογία τον εθνικισμό και η αμυντική στάση της Αριστεράς, όρισε σε μεγάλο βαθμό τα πλαίσια της κινηματογραφικής παραγωγής από το 1948 μέχρι τη Μεταπολίτευση. Η τάση αποσιώπησης των γεγονότων του εμφυλίου από τη μία επιχειρείται να επιβληθεί στη δημόσια σφαίρα από την πλευρά των νικητών και από την άλλη αποτελεί επιλογή επιβίωσης για τους ηττημένους. Έτσι λοιπόν, οι περισσότεροι σκηνοθέτες αποφεύγουν την ενασχόληση με αυτά τα «καυτά» ζητήματα. Από τις ταινίες πρώτης αυτής περιόδου, οι αναφορές που βρίσκουμε στον εμφύλιο πόλεμο είναι μετρημένες στα δάχτυλα και περιορίζονται στα απλοϊκά μηνύματα περί εθνικής συμφιλίωσης και ομοψυχίας, όπως τα συναντούμε στο Οι Γερμανοί ξανάρχονται (1948) του Αλέκου Σακελλάριου, που στην ουσία λειτουργούν με μια λογική ίσων αποστάσεων. Στην ταινία δεν γίνεται λόγος για θύτες και θύματα. Ο ελληνικός λαός, εν συνόλω, αντιμετωπίζεται ως ηττημένος και θεωρείται ενδεδειγμένο να παραμεριστούν οι όποιες ιδεολογικοπολιτικές διαφορές εντός του. Ωστόσο, το 1948, κι ενώ ο Εμφύλιος βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, ο Μάνος Ζαχαρίας αναλαμβάνει και ετοιμάζει ένα ντοκιμαντέρ ως απάντηση στην προπαγάνδα του κράτους περί παιδομαζώματος κι εκβουλγαρισμού των ελληνοπαίδων από τον Δ.Σ.Ε. Η ταινία ντοκουμέντο Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδας που γυρίστηκε στο Γράμμο-Βίτσι και στις Λαϊκές Δημοκρατίες της Ουγγαρίας και της Τσεχοσλοβακίας από το κινηματογραφικό συνεργείο του Δ.Σ.Ε. (και για πολλά χρόνια εθεωρείτο χαμένη), εκφράζει την ελπίδα της νίκης και του σμιξίματος των οικογενειών σε μια ελεύθερη δημοκρατική χώρα.
Στη δεκαετία του 1950 ο κινηματογράφος αρχίζει να μετατρέπεται σε μαζικό λαϊκό θέαμα, ακολουθώντας δυτικά πρότυπα, και καταπιάνεται με ελαφρά και «ακίνδυνα» θέματα. Η πρώτη εξαίρεση οφείλεται στην τόλμη του Νίκου Κούνδουρου και είναι η θρυλική ταινία Οι Παράνομοι . Γυρίζεται σε μια περίοδο ανάκαμψης της Αριστεράς με την ανάδειξη της ΕΔΑ σε αξιωματική αντιπολίτευση. Στην ταινία, τρεις φυγάδες προσπαθούν να διαφύγουν τη σύλληψή τους από τη χωροφυλακή. Οι ήρωες συνειδητά δεν φέρουν με σαφήνεια κάποιο «ιστορικό» στοιχείο ή αναφορά σε εποχή, αλλά μπορούμε να πούμε ότι παραπέμπουν στους διωκόμενους αντάρτες του Δ.Σ.Ε. Η ταινία συζητιέται έντονα στον τύπο της εποχής και εγκωμιάζεται για την εμπνευσμένη σκηνοθεσία της και το εντυπωσιακά σμιλεμένο, γεμάτο πλαστικότητα στυλ των εικόνων της. Συμμετέχει στοΦεστιβάλ Βερολίνου το 1959, όπου λαμβάνει εξαιρετικά θετικά σχόλια από κριτικούς και κοινό, ενώ την επόμενη χρονιά προβάλλεται από το BBC.
Στη δεκαετία του 1960 εμπεδώνεται η προσχώρηση του ελληνικού κινηματογράφου στα πρότυπα της εμπορικότητας σε συνδυασμό με την απροθυμία του κοινού να έρθει ξανά σε επαφή με δυσάρεστες μνήμες του πρόσφατου παρελθόντος και αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον προσανατολισμό της κινηματογραφικής παραγωγής σε μια εύπεπτη και μικροαστικού περιεχομένου θεματολογία. Ως την περίοδο λίγο πριν τη δικτατορία μπορούμε να ανιχνεύσουμε ελάχιστες απόπειρες αναφοράς στον εμφύλιο. Το 1966 οΒασίλης Γεωργιάδης μεταφέρει στη μεγάλη οθόνη το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη Η έβδομη μέρα της δημιουργίας, όπου γίνεται αναφορά για πρώτη φορά στις συγκρούσεις της νεολαίας με την αστυνομία και στα Ιουλιανά. Ο απόηχος του εμφυλίου είναι παρών, καθώς βλέπουμε το νεαρό ήρωα να δυσκολεύεται να βρει δουλειά, εφόσον κουβαλάει το στίγμα της Αριστεράς από το παρελθόν της οικογένειας. Το 1966 γυρίζεται και η Ανοιχτή επιστολή του Γιώργου Σταμπουλόπουλου, που έχει ως θέμα το μικροαστικό βόλεμα που ακολούθησε τον εμφύλιο, αλλά η έλευση της δικτατορίας εμποδίζει τελικά την προβολή της. Το1966 επίσης, προβάλλεται στον κατάμεστο ιστορικό κινηματογράφο της Αθήνας «Ίριδα» η ταινία Πρόσωπο με πρόσωπο του Ροβήρου Μανθούλη, με πάνω από 2.000 άτομα να στριμώχνονται για να τη δουν. Μέσα από τα μάτια ενός νεαρού με αριστερές καταβολές που βρίσκεται σε συνεχή σύγκρουση με τον εαυτό του, αναδύονται τα βαθύτερα τραύματα που άφησε η ματαίωση των οραμάτων τής δεκαετίας του 1940. Ταυτόχρονα, η ταινία αποτελεί μια μαρτυρία για την προδικτατορική πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Η ταινία απέσπασε Βραβείο Σκηνοθεσίας Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 1966, Ειδικό Βραβείο στο Φεστιβάλ Λοκάρνο το 1967 και προβλήθηκε στο Φεστιβάλ της Υέρ την 21η Απριλίου 1967! Η ταινία ήταν προφητική, αλλά τέτοια σύμπτωση δεν μπορούσε να την περιμένει κανείς. Είναι μάλλον και η πρώτη αντιδικτατορική εκδήλωση που έγινε στο εξωτερικό. Την επόμενη εβδομάδα το Φεστιβάλ Καννών οργάνωσε μια ειδική προβολή, αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες της χούντας. Φυσικά, η ταινία απαγορεύτηκε στην Ελλάδα και το διαβατήριο του Μανθούλη ακυρώθηκε.
Η τελευταία ταινία του προδικτατορικού κύκλου με αναφορές στον εμφύλιο είναι το Κιέριον του Δήμου Θέου. Η ταινία γυρίζεται το 1967, παίζεται στην Ευρώπη, όπου και υμνείται, αλλά στην Ελλάδα δεν προβάλλεται παρά μόνο το 1974, καθώς η δικτατορία απαγορεύει την προβολή της. Η ταινία αναφέρεται στη γνωστή «υπόθεση Πολκ», τη σχετική με τη δολοφονία του αμερικανού δημοσιογράφου Τζωρτζ Πολκ ο οποίος είχε έρθει το 1948 στην Ελλάδα για να πάρει συνέντευξη από τον Μάρκο Βαφειάδη και κατά μυστηριώδη τρόπο βρέθηκε δολοφονημένος. Η δολοφονία αποδόθηκε με εξόφθαλμη σκευωρία στον αριστερό δημοσιογράφο Γρηγόρη Στακτόπουλο. Στην ταινία σκιαγραφείται η ανάμειξη Άγγλων και Αμερικανών στη διακυβέρνηση της χώρας, η λειτουργία του παρακράτους και οι αυθαιρεσίες της αστυνομίας. Η ταινία έλαβε τιμητικές διακρίσεις στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης και στο Φεστιβάλ της Βενετίας το 1974.
Στο γύψο
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, γυρίζονται ταινίες όπως το Στα σύνορα της προδοσίας (1968) του Ντ. Δαδήρα, το Δώστε τα χέρια (1971) του Ερρίκου Ανδρέου και Γράμμος (1971) του Η. Μαχαίρα, που, είτε έχουν την επίσημη στήριξη του καθεστώτος των συνταγματαρχών είτε όχι, οπτικοποιούν τον λόγο του νικητή και αναπαράγουν εθνικιστικά και αντικομμουνιστικά ιδεολογήματα και προκαταλήψεις. Η καλλιτεχνική τους αξία είναι ανύπαρκτη και κινούνται ξεκάθαρα στα μονοπάτια του εμπορικού κινηματογράφου και της εξαργύρωσης της αναγνωρισιμότητας μερικών αστέρων του.
[ Στο Β” μέρος «Η «επιστροφή» της Αριστεράς», βλέπουμε την εποχή από το 1974 μέχρι την πτώση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού», όπου τα γεγονότα του εμφυλίου εντάσσονται οριστικά στη θεματολογία του κινηματογράφου και αναδύεται μια τάση απελευθέρωσης της καταπιεσμένης μνήμης, πολιτικοποίησης και συνακόλουθης διερεύνσης νέων μορφών.]
[Στο Γ” μέρος «Η αφήγηση των ηττημένων φτάνει στα όριά της», βλέπουμε την μετά το 1990 εποχή, όπου η μυθοπλασία αμβλύνει -κατά κύριο λόγο- την ιδεολογικοπολιτική διαμάχη, ενώ εμφανίζονται ντοκιμαντέρ που την επαναφέρουν στο προσκήνιο.]
Από:
απέραντο γαλάζιο 
Η «Ανοιχτή Επιστολή» γυρίστηκε το 1967 και όχι το 1966. Τα γυρίσματά της διακόπηκαν απ’ τη δικτατορία (βλ. σε ιστότοπο)