Για χρόνια κράτησα ένα παράξενο μυστικό. Μοιράστηκα αυτήν την σιωπή με διακόσιους μαθητές. Χθες συνάντησα τυχαία έναν από εκείνους τους μαθητές. Για μια φευγαλέα στιγμή όλα τα θυμήθηκα όλα.
Ο Steve Conigio ήταν μαθητής στη δεύτερη τάξη στο μάθημα μου της παγκόσμιας ιστορίας. Πέσαμε ο ένας στον άλλο εντελώς τυχαία. Είναι μια από εκείνες τις περιπτώσεις που βιώνουν οι δάσκαλοι όταν δε το περιμένουν. Περπατάς στο δρόμο, τρως σε ένα απομονωμένο εστιατόριο, ή αγοράζεις εσώρουχα όταν ξαφνικά εμφανίζεται ένας πρώην μαθητής σου λέγοντας γειά. Σε αυτήν την περίπτωση ήταν ο Steve που έτρεχε φωνάζοντας «κ. Jones, κ. Jones». Με ένα αμήχανο αγκάλιασμα χαιρετηθήκαμε. Έπρεπε να περιμένω ένα λεπτό για να θυμηθώ. Ποιος ήταν αυτός ο νεαρός άνδρας που με αγκαλιάζει; Με φωνάζει κ. Jones. Πρέπει να είναι παλιός μου μαθητής. Ποιο είναι το όνομά του; Σε ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, στην αναδρομή μου στο χρόνο, ο Steve διαισθάνθηκε την απορία μου και έκανε πίσω. Μετά χαμογέλασε, και αργά σήκωσε το χέρι σε κοίλη χειρονομία. Θεέ μου είναι μέλος του Τρίτου Κύματος. Είναι ο Steve, ο Steve Conigio. Κάθονταν στη δεύτερη σειρά. Ήταν ένας ευαίσθητος και έξυπνος μαθητής. Έπαιζε κιθάρα και του άρεσε το θέατρο.
Σταθήκαμε εκεί ανταλλάσσοντας χαμόγελα, όταν χωρίς συνειδητή εντολή σήκωσα το χέρι μου σε κοίλη θέση. Ο χαιρετισμός δόθηκε. Δύο σύντροφοι είχαν συναντηθεί πολύ μετά το τέλος του πόλεμου. Το Τρίτο Κύμα ήταν ακόμα ζωντανό. «Κ. Jones εσείς θυμάστε το Τρίτο Κύμα;». Βέβαια, ήταν ένα από τα τρομακτικά περιστατικά που βίωσα ποτέ μέσα σε μια τάξη. Ήταν η γένεση ενός μυστικού που εγώ και διακόσιοι μαθητές θα μοιραζόμασταν δυστυχώς για το υπόλοιπο της ζωής μας.
Μιλήσαμε και γελάσαμε για το Τρίτο Κύμα για τις επόμενες λίγες ώρες. Μετά ήρθε η ώρα να χωρίσουμε. Είναι παράξενο, συναντάς ένα παλιό μαθητή με αυτό το τυχαίο τρόπο, θυμάστε μερικές στιγμές της ζωής σας. Τους κρατάτε σφιχτά. Και έπειτα λέτε αντίο. Μην ξέροντας πότε και εάν θα δει ο ένας τον άλλο ποτέ ξανά. Δίνετε υποσχέσεις πως θα τηλεφωνηθείτε, αλλά δεν γίνετε ποτέ. Ο Steve θα συνεχίσει να μεγαλώνει και να αλλάζει. Θα παραμείνω ένα αγέραστο ορόσημο της ζωής του. Μια παρουσία που δεν θα αλλάξει. Είμαι ο κ. Jones. Ο Steve γυρίζει και δίνει έναν ήρεμο χαιρετισμό. Ένα χέρι στραμμένο προς τα πάνω, σε σχήμα ενός κύματος σε καμπύλη. Ένα χέρι σε παρόμοια κάμψη, επιστρέφω τη χειρονομία.
Το Τρίτο Κύμα. Τουλάχιστον επιτέλους μπορεί ειπωθεί ανοιχτά. Εδώ συνάντησα έναν μαθητή και μιλήσαμε με τις ώρες για αυτό τον εφιάλτη. Το μυστικό πρέπει επιτέλους να εξασθενεί. Πήρε τρία χρόνια. Μπορώ να πω σε σας και σε οποιοδήποτε άλλο για το Τρίτο Κύμα. Τώρα είναι απλά ένα όνειρο, κάτι που να θυμόμαστε, όχι κάτι που προσπαθήσαμε να ξεχάσουμε. Έτσι ξεκίνησαν όλα. Κατά μια παράξενη σύμπτωση νομίζω ότι ήταν ο Steve που ξεκίνησε τους Τρίτους Τρόπους με μια ερώτηση
Μελετούσαμε τη Ναζιστική Γερμανία και στη μέση μιας διάλεξης με διέκοψε με την ερώτηση. Πώς μπορούσε ο γερμανικός λαός να επικαλείται άγνοια για τη σφαγής των Εβραίων. Πώς μπορούσαν οι κάτοικοι των πόλεων, οι ελεγκτές των τραίνων, οι δάσκαλοι, οι γιατροί, να ισχυρίζονται πως δεν ήξεραν τίποτα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και την ανθρώπινη σφαγή. Πώς μπορούσαν οι άνθρωποι που ήταν γείτονες και ίσως ακόμη και φίλοι του Εβραίου πολίτη να λένε πως δεν ήταν εκεί όταν συνέβη. ήταν μια καλή ερώτηση. Δεν ήξερα την απάντηση.
Μιας και έμεναν αρκετοί μήνες ακόμη ως το τέλος του σχολικού έτους και ήμουν ήδη στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, αποφάσισα να αφιερώσω μια εβδομάδα και να μελετήσω την ερώτηση.
Δύναμη μέσω της πειθαρχίας
Τη Δευτέρα, παρουσίασα στους μαθητές μου ιστορίας στην ιστορία της δεύτερης τάξης, σε μια από τις εμπειρίες που χαρακτήριζε το Ναζιστική Γερμανία. Πειθαρχία. Μίλησα για την ομορφιά της πειθαρχίας. Πώς αισθάνεται ένας αθλητής που έχει εργαστεί σκληρά και συνέχεια για να είναι πετυχημένος σε ένα άθλημα. Πώς ένας χορευτής ή ένας ζωγράφος δουλεύει σκληρά να τελειοποιήσει μια κίνηση. Η αφοσιωμένη υπομονή ενός επιστήμονα στο κυνήγι μιας ιδέας. Είναι πειθαρχία. Αυτή η προετοιμασία. Έλεγχος. Η δύναμη της θέλησης. Η ανταλλαγή του φυσικού κόπου για ανώτερες διανοητικές και φυσικές ικανότητες. Ο απόλυτος θρίαμβος.
Για να βιωθεί η δύναμη της πειθαρχίας, κάλεσα, όχι διέταξα την τάξη για να εξασκηθεί και να χρησιμοποιεί μια νέα στάση καθίσματος. Περιέγραψα πώς η κατάλληλη στάση καθίσματος βοηθά την υποχρεωτική συγκέντρωση και ενισχύει τη θέληση. Στην πραγματικότητα καθοδήγησα τη τάξη σε μια στάση καθίσματος. Αυτή η στάση άρχισε με τα πόδια οριζόντια στο πάτωμα, χέρια τοποθετημένα οριζόντια πίσω στη πλάτη πίσω, για να αναγκάσει την ευθεία ευθυγράμμιση της σπονδυλικής στήλης. «Ορίστε δεν αναπνέετε ευκολότερα; Είστε σε μεγαλύτερη εγρήγορση. Δεν αισθάνεστε καλύτερα».
Εξασκηθήκαμε σε αυτή την νέα θέση προσοχής ξανά και ξανά. Περπάτησα πάνω-κάτω στους διαδρόμους ανάμεσα στους καθισμένους μαθητές επισημαίνοντας μικρά λάθη, κάνοντας βελτιώσεις. Η σωστή στάση έγινε η σημαντικότερη πτυχή του μαθήματος. Άφηνα τους μαθητές μου να σηκωθούν από τα θρανία τους και να του καλούσα ξαφνικά ξανά σε καθισμένη στάση προσοχής. Με ασκήσεις ταχύτητας η τάξη έμαθε να πηγαίνει από όρθια θέση σε καθισμένη στάση προσοχής σε δεκαπέντε δευτερόλεπτα. Στις ασκήσεις συγκέντρωσης επικέντρωσα την προσοχή να είναι τα πόδια παράλληλα και επίπεδα, οι αστράγαλοι ενωμένοι, τα γόνατα σε γωνία ενενήντα μοιρών, χέρια οριζόντια και σταυρωμένα στη πλάτη, σπονδυλική στήλη όρθια, πηγούνι κάτω, κεφάλι προς τα εμπρός. Κάναμε ασκήσεις θορύβου, που η ομιλία επιτρέπονταν μόνο για περίσπαση. Μετά από προοδευτικές ασκήσεις η τάξη μπορούσε να κινηθεί από όρθια στάση έξω από την αίθουσα στη καθισμένη στάση προσοχής στα θρανία τους δίχως θόρυβο. Η διαδικασία έπαιρνε πέντε δευτερόλεπτα.
Ήταν παράξενο το πόσο γρήγορα οι μαθητές υιοθέτησαν αυτόν τον ομοιόμορφο κώδικα συμπεριφοράς. Άρχισα να αναρωτιέμαι πόσο μακριά θα μπορούσαν να πάνε. Ήταν μια επίδειξη υπακοής ένα στιγμιαίο παιχνίδι που παίζαμε όλοι, ή ήταν κάτι άλλο. Ήταν η επιθυμία για πειθαρχία και ομοιομορφία μια φυσική ανάγκη; Ένα κοινωνικό ένστικτο κρύβουμε κάτω από τις αλυσίδες εστιατορίων και το πρόγραμμα της τηλεόρασης.
Αποφάσισα να σπρώξω την ανοχή της τάξης για πειθαρχημένη δράση. Στα τελευταία είκοσι πέντε λεπτά του μαθήματος, εισήγαγα μερικούς νέους κανόνες. Οι μαθητές στη τάξη πρέπει να κάθονται σε θέση προσοχής πριν το κουδούνι για το σχόλασμα. Όλοι οι μαθητές έπρεπε να έχουν μολύβια και χαρτί για να κρατάνε σημειώσεις, όταν ένας μαθητής ρωτούσε ή απαντούσε κάτι έπρεπε να στέκεται στο πλάι του θρανίου, η πρώτη λέξη που κατά την απάντηση ή το ερώτημα μιας ερώτησης έπρεπε να είναι «κ. Jones». Εξασκηθήκαμε σε μικρές περιόδους «σιωπηλής ανάγνωσης». Οι μαθητές που ανταποκρίθηκαν με νωχελικό τρόπο επιπλήχτηκαν και σε κάθε περίπτωση αναγκάστηκαν να επαναλάβουν τη δραστηριότητα τους έως ότου γίνουν πρότυπο ακρίβειας και σεβασμού. Η ένταση της απάντησης έγινε σημαντικότερη από το περιεχόμενο της. Για να το τονίσω αυτό, ζήτησα από οι απαντήσεις να δίνονται σε τρεις λέξεις ή λιγότερες. Οι μαθητές ανταμείβονταν για την καταβολή προσπάθειας στην απάντηση ή στο να θέσουν ερωτήματα. Ανταμείβονταν επίσης όταν το έκαναν αυτό κατά τρόπο ψυχρό και προσεκτικό. Σύντομα ο όλοι στη τάξη άρχισε να πετάγεται με απαντήσεις και ερωτήσεις. Το επίπεδο συμμετοχής στην τάξη μετατοπίστηκε από τους λίγους που κυριαρχούσαν πάντα τις συζητήσεις σε ολόκληρη τη τάξη. Ακόμα πιο παράξενη ήταν η βαθμιαία βελτίωση στην ποιότητα των απαντήσεων. Ο καθένας τους φάνηκε να ακούνε πιο προσεκτικά. Νέα πρόσωπα μιλούσαν. Οι απαντήσεις άρχισαν να διευρύνονται καθώς μαθητές που συνήθως δίσταζαν να μιλήσουν επιδοκιμάζονταν για τη προσπάθεια τους.
Όσο για εμένα σε αυτήν την άσκηση, δεν είχα παρά ερωτήσεις. Γιατί δεν είχα σκεφτεί αυτή τη τεχνική την τεχνική πιο πριν. Οι μαθητές φάνηκαν προσηλωμένοι στην άσκηση και έκαναν ακριβή απαγγελία γεγονότων και εννοιών. Έμοιαζαν ακόμη να κάνουν καλύτερες ερωτήσεις και να συμπεριφέρονται μεταξύ τους με περισσότερη συμπάθεια. Πώς θα μπορούσε να συμβαίνει αυτό; Θέσπιζα ένα αυταρχικό μαθησιακό περιβάλλον και φάνηκε να είναι πολύ παραγωγικό. Άρχισα πλέον να αναρωτιέμαι όχι μόνο πόσο μακριά θα μπορούσε να ωθηθεί αυτή η τάξη αλλά πώς μέσα από αυτό θα άλλαζα εγώ τις βασικές πεποιθήσεις μου προς μια ανοικτή τάξη και την αυτομάθηση. Ήταν όλη η πίστη μου στο Carl Rogers θα μαράζωνε και θα πέθαινε; Πού οδηγούσε αυτό το πείραμα;
Δύναμη μέσω της κοινότητας
Την Τρίτη, η δεύτερη ημέρα της άσκησης, μπήκα στην τάξη και όλοι ήταν ήσυχοι, καθισμένοι σε θέση προσοχής. Μερικά από τα πρόσωπά ήταν χαλαρά με το χαμόγελο που προέρχεται από την ικανοποίηση του δασκάλου. Αλλά οι περισσότεροι από τους μαθητές κοιτούσαν ευθεία μπροστά με απόλυτη συγκέντρωση. Με του μύες λαιμών να είναι άκαμπτοι. Κανένα σημάδι χαμόγελου ή σκέψης ή ακόμα και ερώτησης. Κάθε ίνα τεντωμένη για να εκτελεστεί η πράξη. Για να χαλαρώσω την ένταση πήγα στον πίνακα και έγραψα με κεφαλαία «ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ». Κάτω από αυτό έγραψα έναν δεύτερο νόμο, «ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ».
Ενώ η τάξη καθόταν με απόλυτη σιωπή άρχισα να κάνω διάλεξη για την αξία της κοινότητας. Στο στάδιο αυτό του παιχνιδιού έκανα διάλογο στο μυαλό μου αν θα σταματούσα το πείραμα ή αν θα συνέχιζα. Δεν είχα σχεδιάσει τέτοια ένταση ή συμμόρφωση. Στην πραγματικότητα είχα εκπλαγεί που είδα την ιδέα της πειθαρχίας να εφαρμόζονται καν. Καθώς συνέχιζα τον εσωτερικό διάλογο αν έπρεπε να σταματήσω είτε να συνεχιστώ με το πείραμα, μίλησα και για την κοινότητα. Έφτιαξα ιστορίες από την εμπειρία μου ως αθλητή, προπονητή και ιστορικό. Ήταν εύκολο. Η κοινότητα είναι δεσμός μεταξύ ατόμων που εργάζονται και αγωνίζονται από κοινού. Είναι το χτίσιμο μιας αποθήκης μαζί με τους γείτονες, να νιώθεις πως είσαι κομμάτι κάτι μεγαλύτερου από εσένα, ενός κινήματος, μια ομάδας, Της Φυλής, ενός σκοπού.
Ήταν πάρα πολύ αργά να κάνω πίσω. Μπορώ πλέον να καταλάβω γιατί ο αστρονόμος γυρίζει συνέχεια στο τηλεσκόπιο. Εξέταζα όλο και βαθύτερα τις δικές μου αντιλήψεις και κίνητρα για την ομαδική και ατομική δράση. Υπήρχαν πολύ περισσότερα να δω και να προσπαθήσω να καταλάβω. Πολλές ερωτήσεις με στοίχειωσαν. Γιατί δέχτηκαν οι μαθητές την εξουσία που επέβαλλα; Πού είναι η περιέργεια ή η αντίστασή τους σε αυτήν την αυταρχική συμπεριφορά. Πότε και πώς θα τελειώσει αυτό;
Αφού περιέγραψα την κοινότητά, είπα ξανά στη τάξη ότι η κοινότητα, όπως η πειθαρχία, πρέπει να βιωθεί ώστε πρόκειται να γίνει κατανοητή. Για να προσφέρω μια επαφή την κοινότητα, έβαλα τη τάξη να απαγγείλει ταυτόχρονα «Δύναμη μέσω της πειθαρχίας». «Δύναμη μέσω της Κοινότητας». Πρώτα έβαλα δυο μαθητές να σταθούν και να πουν το σύνθημα μας. Μετά πρόσθεσα δύο ακόμη έως ότου ολόκληρη η τάξη στεκόταν και απάγγελε. Ήταν διασκεδαστικό. Οι μαθητές άρχισαν να κοιτάνε ο ένας τον άλλον και να αισθάνονται τη δύναμη του να ανήκουν. Ο καθένας τους ήταν ικανός και ίσος. Έκαναν κάτι από κοινού. Δουλέψαμε πάνω σε αυτή την απλή πράξη για την όλη την υπόλοιπη ώρα. Επαναλαμβάναμε τα ρητά εναλλάξ σε χορό. Ή τα λέγαμε σε διαφορετικά επίπεδα έντασης. Πάντα τα λέγαμε μαζί, τονίζοντας τον κατάλληλο τρόπο καθίσματος, στάσης, και συζήτησης.
Άρχισα να σκέφτομαι εμένα σαν κομμάτι του πειράματος. Απολάμβανα την ομαδική δράση που παρουσιάζονταν από τους μαθητές. Το να βλέπω την ικανοποίηση και τον ενθουσιασμό τους για να κάνουν περισσότερα, ήταν επιβράβευση. Το βρήκα όλο και δυσκολότερο για να βγω από την κατεύθυνση και την ταυτότητα που ανέπτυσσε η τάξη. Ακολουθούσα ότι υπαγόρευε η ομάδα, όπως αυτή ακολουθούσε τις υπαγορεύσεις μου.
Καθώς τελείωνε η ώρα του μαθήματος και χωρίς πολύ σκέψη δημιούργησα έναν χαιρετισμό για τη τάξη. Ήταν μόνο για τα μέλη της τάξης. Για να κάνεις το χαιρετισμό έφερνες το δεξί χέρι προς το δεξιό ώμο σε μια καμπύλη θέση. Το ονόμασα χαιρετισμό του Τρίτου Κύματος επειδή το χέρι έμοιαζε με ένα κύμα έτοιμο να γυρίσει. Η ιδέα για το τρία προήλθε από το μύθο των παραλιών πως τα κύματα ταξιδεύουν σε αλυσίδες, με το τρίτο κύμα να είναι το τελευταίο και μεγαλύτερο κάθε αλυσίδας. Αφού είχαμε έναν χαιρετισμό, το έκανα κανόνα να χαιρετώ έτσι τα μέλη της τάξης έξω από την αίθουσα. Όταν το κουδούνι χτύπησε το τέλος του μαθήματος, ζήτησα από τη τάξη πλήρη σιωπή. Με όλους να κάθονται προσοχή, σήκωσα αργά το βραχίονά μου και με ένα κοίλο χέρι τους χαιρέτισα. Ήταν ένα σιωπηλό σήμα αναγνώρισης. Ήταν κάτι ιδιαίτερο. Χωρίς εντολή ολόκληρη η τάξη επέστρεψε το χαιρετισμό.
Καθ’ όλη τη διάρκεια των επόμενων μερών οι μαθητές στη τάξη θα αντάλλασσαν αυτόν τον χαιρετισμό. Περπατούσες στο διάδρομο όταν ξαφνικά θα γύριζαν τρεις προς εσένα και θα έκανε ένα γρήγορο χαιρετισμό. Στη βιβλιοθήκη ή στο γυμναστήριο έβλεπες μαθητές να κάνουν αυτό τη παράξενη χειρονομία. Άκουγες ένα θόρυβο στο εστιατόριο, μόνο και μόνο για να ακολουθηθεί από δυο μαθητές που χαιρέτιζαν ο ένας τον άλλο. Η μυστηριακή αύρα τριάντα ατόμων που κάνουν αυτό το παράξενο χορό, τράβηξε γρήγορα μεγαλύτερη προσοχή στη τάξη και το πείραμά της για τη γερμανική προσωπικότητα. Πολλοί μαθητές έξω εκτός τάξης ρώτησαν εάν θα μπορούσαν να συμμετάσχουν.
Δύναμη μέσω της δράσης
Την Τετάρτη, αποφάσισα να διανείμω κάρτες μέλους σε κάθε μαθητή που θέλησε να συνεχίσει αυτό που αποκαλούσα τώρα το πείραμα. Ούτε ένας μαθητής δεν επέλεξε να εγκαταλείψει το δωμάτιο. Την τρίτη μέρα της δραστηριότητας υπήρχαν σαράντα τρεις μαθητές στη τάξη. Δέκα τρεις μαθητές είχαν αφήσει τις τάξεις τους για να είναι κομμάτι του πειράματος. Ενώ η τάξη κάθονταν σε προσοχή έδωσα σε κάθε άτομο μια κάρτα. Σημείωσα τρεις από τις κάρτες με ένα κόκκινο Χ και ενημέρωσα τους παραλήπτες τους ότι είχαν μια ειδική αποστολή, να αναφέρουν οποιονδήποτε από τους μαθητές που δεν συμμορφώνονται στους κανόνες της τάξης. Στη συνέχεια μίλησα για την έννοια της δράσης. Εξήγησα πώς η πειθαρχία και η κοινότητα δεν είχαν νόημα δίχως δράση. Μίλησα για την ομορφιά της ανάληψης από το άτομο της πλήρους ευθύνης για τη δράση του. Του να πιστεύει τόσο ολοκληρωτικά στο ίδιο και την κοινότητα ή την οικογένειά, που θα κάνει τα πάντα για να συντηρήσει, να προστατεύσει και να επεκτείνει την οντότητα αυτή. Τόνισα πώς η σκληρή δουλειά και η υποταγή του ενός στον άλλο θα επέτρεπε την επιτάχυνση της εκμάθηση και την επιτυχία. Υπενθύμισα στους μαθητές πως είναι να είσαι σε τάξεις που ο ανταγωνισμός προκαλούσε πόνο και υποτίμηση. Καταστάσεις στις οποίες τους μαθητές τοποθετούνταν ο ένας απέναντι στον άλλο, στα πάντα, από τη γυμναστική ως την ανάγνωση. Το συναίσθημα να μην ενεργείς ποτέ, να μην ανήκεις σε κάτι, να μην στηρίζει ο ένας τον άλλο.
Στο σημείο αυτό οι μαθητές στάθηκαν χωρίς προτροπή και άρχισαν να δίνουν αυτό που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μνεία. «Κ. Jones, για πρώτη φορά μαθαίνω τόσα πολλά πράγματα». «Κ. Jones, γιατί δεν διδάσκετε έτσι πάντοτε». Ήμουν σοκαρισμένος! Ναι, έσπρωχνα πληροφορίες προς τη τάξη με ιδιαίτερα ελεγχόμενο τρόπο αλλά το γεγονός ότι το έβρισκαν άνετο και αποδεκτό ήταν τρομακτικό. Εξίσου ανησυχητικό ήταν πως σύνθετες και χρονοβόρες γραπτές εργασίες πάνω στη γερμανική ζωή ολοκληρώνονταν, ή και διευρύνονταν ακόμη, από τους μαθητές. Η ακαδημαϊκή απόδοση βελτιωνόταν σημαντικά. Μάθαιναν περισσότερα. Και φάνηκαν να θέλουν περισσότερα. Άρχισα να σκέφτομαι ότι οι μαθητές θα κάνουν ότι και να τους ανέθετα. Αποφάσισα να το ανακαλύψω.
Για να δώσω στους μαθητές την εμπειρία της άμεσης δράσης έδωσα σε κάθε άτομο μια συγκεκριμένη λεκτική εντολή. «Είναι δουλειά σου να σχεδιάσεις το έμβλημα του Τρίτου Κύματος. Είσαι υπεύθυνος να μη μπει κανένας που δεν είναι μέλος του Τρίτου Κύματος στη τάξη. Θέλω να θυμάσαι και να είσαι σε θέση για να λες απέξω το τηλέφωνο και τη διεύθυνση κάθε μέλους του Τρίτου Κύματος. Είσαι υπεύθυνος να διδάξεις σε τουλάχιστον 20 μαθητές του γειτονικού δημοτικού πως η στάση που καθόμαστε είναι καλύτερη για τη μάθηση. Είναι καθήκον σου να διαβάσεις και να αναφέρεις το περιεχόμενο του στην τάξη πριν το τέλος του μαθήματος. Θέλω ο κάθε ένας από σας να μου δώσει το όνομα και η διεύθυνση ενός αξιόπιστου φίλου που σκέφτεστε μπορεί να θέλει να ενταχθεί στο Τρίτο Κύμα»…
Για να ολοκληρώσω τη συνεδρία για την άμεση δράση, έδωσα στους μαθητές τις οδηγίες για μια απλή διαδικασία μύησης για νέα μέλη. Ήταν κάπως έτσι. Ένα νέο μέλος έπρεπε να συστηθεί μόνο από ένα υπάρχον μέλος και να του δοθεί μια κάρτα από εμένα. Με τη λήψη αυτής της κάρτας, το νέο μέλος έπρεπε να δείξει πως γνώριζε τους κανόνες μας και να δεσμευτεί την υπακοή σε τους. Η ανακοίνωσή μου έγινε δεκτή με ζήλο.
Το σχολείο έβραζε με εικασίες και περιέργεια. Επηρέαζε τους πάντες. Ο σχολικός μάγειρας με τι έμοιαζε ένα μπισκότο του Τρίτου Κύματος. Του απάντησα με κομμάτια σοκολάτας φυσικά. Ο διευθυντής μας μπήκε σε μια συνέλευση του σχολείου ένα απόγευμα και μου έκανε το χαιρετισμό του Τρίτου Κύματος. Τον ανταπέδωσα. Ο βιβλιοθηκάριος με ευχαρίστησε για τις 30 αφίσες για τη μάθηση που έβαλε πάνω από την είσοδο της βιβλιοθήκης. Μέχρι το τέλος της ημέρας πάνω από διακόσιοι μαθητές είχαν ενταχθεί στο τάγμα. Αισθάνθηκα πολύ μόνος και λίγο φοβισμένος.
Το μεγαλύτερο μέρος του φόβου μου προέρχονταν από τα περιστατικά «καρφώματος». Αν και τυπικά ανέθεσα σε μόνο τρεις μαθητές να αναφέρουν αποκλίνουσες συμπεριφορές, περίπου είκοσι μαθητές ήρθαν σε εμένα να αναφέρουν για το πώς ο Allan δεν χαιρέτισε, ή η Georgine μιλούσε επικριτικά για το πείραμά μας. Το περιστατικό αυτό της παρακολούθησης σήμανε ότι η μισή τάξη θεωρούσε καθήκον της να παρατηρεί και να αναφέρει τα μέλη της τάξης τους. Μέσα σε αυτήν την χιονοστιβάδα αναφορών, μια έγκυρη συνωμοσία φαινόταν εν εξελίξει….
Τρεις γυναίκες στη τάξη είχαν πει στους γονείς τους τα πάντα για τις δραστηριότητες της τάξης μας. Αυτές οι τρεις νεαρές γυναίκες ήταν μακράν οι ευφυέστερες μαθήτριες στη τάξη. Κάθονταν μαζί σαν φίλες. Διέθεταν μια σιωπηλή σιγουριά και αντλούσαν ευχαρίστηση σε ένα σχολικό περιβάλλον που τους έδινε τους ακαδημαϊκές και ηγετικέ ευκαιρίες. Κατά τη διάρκεια του πειράματος ήμουν περίεργος στο πώς θα αποκρίνονταν στην εξισωτική και φυσική αναδιαμόρφωση της τάξης. Οι ανταμοιβές που είχαν συνηθίσει να κερδίζουν δεν υπήρχαν στο πείραμα. Οι διανοητικές δεξιότητες της αμφισβήτησης και της διαλεκτικής ήταν ανύπαρκτες. Στη μιλιταριστική ατμόσφαιρα της τάξης φαίνονταν σοκαρισμένες και σκεπτικές. Τώρα που το σκέφτομαι ξανά, έμοιαζαν σαν παιδί με αυτό που αποκαλούμε μαθησιακή δυσκολία. Πρόσεχαν τις δραστηριότητες και συμμετείχαν εντελώς μηχανικά. Εκεί που οι άλλοι ορμούσαν με ενθουσιασμό, εκείνες ήταν συγκρατημένες, παρατηρώντας.
Λέγοντας στους γονείς τους για το πείραμα πυροδότησαν μια μικρή αλυσίδα γεγονότων. Ο ραβίνος των γονέων της μιας μου τηλεφώνησε στο σπίτι. Ήταν ευγενικός και πατροναριστικός. Του εξήγησα πως εμείς απλά μελετούσαμε τη γερμανική προσωπικότητα. Φάνηκε ευχαριστημένος και μου είπε να μην ανησυχώ. Θα μιλούσε στους γονείς και θα τους καθησύχαζε. Με το τέλος αυτής της συνομιλίας φαντάστηκα τις παρόμοιες συνομιλίες σε όλη τη διάρκεια της Ιστορίας, στις οποίες ο κλήρος αποδέχτηκε και δικαιολόγησε απαράδεκτες συνθήκες. Εάν μόνο είχε εξοργιστεί ή απλά ερευνούσε την υπόθεση θα μπορούσα να δείξω τους μαθητές ένα παράδειγμα δίκαιας εξέγερσης. Αλλά όχι. Ο ραβίνος έγινε κομμάτι του πειράματος, αγνοώντας την καταπίεση στο πείραμα έγινε συνεργός και συνήγορος.
Μέχρι το τέλος της τρίτης ημέρας ήμουν εξαντλημένος. Κατέρρεα. Η ισορροπία μεταξύ του παιχνιδιού ρόλων και της κατευθυνόμενης συμπεριφοράς έγιναν ασαφή. Πολλοί από τους μαθητές ήταν εντελώς αφοσιωμένοι στο να είναι μέλη του Τρίτου Κύματος. Απαιτούσαν την απόλυτη υπακοή των κανόνων από τους άλλους μαθητές και εκφόβιζαν όσους αντιμετώπιζαν το πείραμα με ελαφρότητα. Άλλοι βυθίστηκαν απλά στη δραστηριότητα και ανέλαβαν από μόνοι τους συγκεκριμένους ρόλους. Θυμάμαι ιδιαίτερα το Robert. Ο Robert ήταν μεγαλόσωμος για την ηλικία του και έδειχνε πολύ λίγες ακαδημαϊκές δεξιότητες. Ω! και ξέρω πως προσπάθησε σκληρότερα από το καθένα να είναι επιτυχής. Παρέδιδε επιμελημένες εβδομαδιαίες εκθέσεις αντιγραμμένες λέξη προς λέξη από τα βιβλία αναφοράς στη βιβλιοθήκη. Ο Robert ήταν όπως τόσα πολλά παιδιά στο σχολείο που δεν αριστεύουν ή δημιουργούν πρόβλημα. Δεν είναι έξυπνα, δεν τα καταφέρνουν στα ομαδικά αθλήματα, και δεν επιζητούν την προσοχή. Είναι χαμένα. Αόρατα. Ο μόνος λόγος για τον οποίο ήξερα το Robert είναι ότι τον βρήκα να τρώει μεσημεριανό στην τάξη μου. Έτρωγε το μεσημεριανό του πάντα μόνος του.
Το Τρίτο Κύμα έδωσε στο Robert μια θέση στο σχολείο. Τουλάχιστον ήταν ίσος με όλους. Θα μπορούσε να κάνει κάτι. Να συμμετέχει. Να έχει σημασία. Αυτός ακριβώς είναι που έκανε ο Robert. Αργά το απόγευμα της Τετάρτης βρήκα τον Robert να με ακολουθεί και τον ρώτησα τι ήταν αυτό που κάνει. Χαμογέλασε (δεν θυμάμαι να τον είχα δει να χαμογελά) και μου ανακοίνωσε, «Κ. Jones είμαι ο σωματοφύλακας σας. Φοβάμαι ότι κάτι θα σας συμβεί».
«Μπορώ το κάνω Κ. Jones, σας παρακαλώ;». Με βάση εκείνη τη διαβεβαίωση και το χαμόγελο δεν μπόρεσα να αρνηθώ. Είχα ένα σωματοφύλακα. Όλη τη μέρα άνοιγε και έκλεινε τις πόρτες για εμένα. Βάδιζε πάντα στα δεξιά μου. Χαμογελώντας και χαιρετίζοντας απλά τα άλλα μέλη της τάξης. Με ακολουθούσε παντού. Στο γραφείο του σχολείου (κλειστό για τους μαθητές) στάθηκε σε σιωπηλή προσοχή ενώ ήπια λίγο καφέ. Όταν από μια καθηγήτρια Αγγλικών τον επέπληξε πως ήταν μαθητής στο γραφείο των καθηγητών της χαμογέλασε απλώς και ενημέρωσε το στέλεχος του σχολείου ότι δεν ήταν μαθητής. Ήταν σωματοφύλακας.
Δύναμη μέσω της περηφάνειας
Την Πέμπτη άρχισα να οδηγώ το πείραμα προς τη λήξη. Ήμουν προβληματισμένος και εξαντλημένος. Πολλοί μαθητές είχαν ξεπεράσει τα όρια. Το Τρίτο Κύμα είχε γίνει το κέντρο της ύπαρξής τους. Ήμουν σε αρκετά άσχημη κατάσταση ο ίδιος. Ενεργούσα πλέον από ένστικτο σαν δικτάτορας. Ω! ήμουν καλός. Και καθημερινά επιχειρηματολογούσα με τον εαυτό μου για τα οφέλη αυτής της εκπαιδευτικής εμπειρίας. Έτσι, τη τέταρτη ημέρα του πειράματος άρχιζα να χάνω τα ίδια μου τα επιχειρήματα. Καθώς σπατάλησα περισσότερο χρόνο παίζοντας το ρόλο είχα λιγότερο χρόνο να θυμηθώ τη λογική του προέλευση και το σκοπό του. Έμπαινα στο ρόλο ακόμα και όταν δεν ήταν απαραίτητο. Αναρωτήθηκα αν αυτό δεν συμβαίνει σε πολλούς ανθρώπους. Μας δίνουν ή παίρνουμε ένα προκαθορισμένο ρόλο και διαμορφώνουμε έπειτα τη ζωή μας για να ταιριάζει με την εικόνα. Σύντομα η εικόνα είναι η μόνη ταυτότητα που δέχονται οι άνθρωποι. Έτσι γινόμαστε η εικόνα. Το πρόβλημα με την κατάσταση και το ρόλο που είχα δημιουργήσει ήταν ότι δεν είχα χρόνο να σκεφτώ όπου οδηγούσε. Τα γεγονότα ξεπηδούσαν τριγύρω μου. Ανησυχούσα πως οι μαθητές θα κάνουν πράγματα για τα οποία θα μετάνιωναν. Ανησύχησα για μένα.
Άλλη μια φορά αντιμετώπισα τις σκέψεις να λήξω το πείραμα ή να το αφήσω να ολοκληρώσει τη διαδρομή του. Και οι δύο επιλογές ήταν ανεφάρμοστες. Αν σταματούσα το πείραμα ένας μεγάλος αριθμός μαθητών θα έμενε ξεκρέμαστο. Είχαν προβεί σε ακραίες συμπεριφορές μπροστά στους συμμαθητές τους. Είχαν εκτεθεί συναισθηματικά και ψυχολογικά. Αν ξαφνικά τους πετούσα ξανά στη πραγματικότητα της σχολικής τάξης θα είχα ένα σώμα μαθητών σε σύγχυση για την υπόλοιπη χρονιά. Θα ήταν πάρα πολύ επίπονο και εξευτελιστικό για το Robert και τους μαθητές σαν αυτόν να σταλούν πίσω σε ένα κάθισμα και να τους ειπωθεί πως ήταν απλά ένα παιχνίδι. Θα δεχόταν τον εξευτελισμό από τους εξυπνότερους μαθητές που συμμετείχαν με μετρημένο και προσεκτικό τρόπο. Δεν θα μπορούσα να αφήσω τους Robert να χάσουν ξανά.
Η άλλη επιλογή να αφήσω το πείραμα να πάρει τη πορεία του ήταν επίσης αδύνατη. Τα πράγματα έβγαιναν ήδη εκτός ελέγχου. Το βράδυ της Τετάρτης κάποιος είχε διαρρήξει στην αίθουσα και την είχε κάνει φύλλο και φτερό. Ανακάλυψα αργότερα πως ήταν ο πατέρας ένας από τους μαθητές. Ήταν συνταξιούχος συνταγματάρχης Πολεμικής Αεροπορίας που είχε περάσει κάποιο χρόνο σε ένα γερμανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου. Ακούγοντας για τη δραστηριότητά μας, έχασε απλά τον έλεγχο, αργά το βράδυ μπήκε στην αίθουσα και την κατέστρεψε. Τον βρήκα ακουμπισμένο πάνω στη πόρτα της τάξης. Μου είπε για τους φίλους του που είχαν σκοτωθεί στη Γερμανία. Κρατιόταν από πάνω μου και έτρεμε. Με σπαστές λέξεις με παρακάλεσε να τον καταλαβαίνω και να τον βοηθήσω να πάει σπίτι. Τηλεφώνησα στη σύζυγό του και με τη βοήθεια ενός γείτονα τον πήγαμε σπίτι. Περάσαμε ώρες αργότερα μιλώντας για αυτό που αισθάνθηκε και έκανε, αλλά από εκείνη την στιγμή το πρωί της Πέμπτης ενδιαφερόμουν περισσότερο για το τι μπορεί να γίνεται στο σχολείο.
Ανησυχούσα όλο και περισσότερο για το πώς η δραστηριότητά μας επιδρούσε στο σχολείο και στους υπόλοιπους μαθητές. Το Τρίτο Κύμα αναστάτωνε την κανονική εκπαιδευτική δραστηριότητα. Οι μαθητές έφευγαν από τα μαθήματα του για να συμμετέχουν και οι σχολικοί σύμβουλοι άρχιζαν να ανακρίνουν κάθε μαθητή στην τάξη. Η πραγματική γκεστάπο του σχολείου ήταν εν δράση. Αντιμέτωπος με ένα πείραμα που εκρηγνύοταν προς εκατό κατευθύνσεις, αποφάσισα να δοκιμάσω μια παλιά μπασκετική στρατηγική. Όταν παίζεις με όλες τις πιθανότητες εναντίον σου, η καλύτερη δράση είναι να δοκιμάσεις το απροσδόκητο. Αυτό ήταν που έκανα.
Μέχρι την Πέμπτη η τάξη είχε διογκωθεί σε μέγεθος με πάνω από ογδόντα μαθητές. Το μόνο πράγμα που τους επέτρεψε να χωρέσουν όλοι ήταν η επιβεβλημένη πειθαρχία του καθίσματος με σιωπή σε προσοχή. Μια παράξενη ηρεμία υπάρχει όταν ένα δωμάτιο είναι γεμάτο από ανθρώπους που κάθονται σιωπηλά, παρατηρώντας και αναμένοντας. Με βοήθησε να τους πλησιάσω με έναν μελετημένο τρόπο. Μίλησα για την περηφάνεια. «Η περηφάνεια είναι κάτι περισσότερο από τα εμβλήματα ή τους χαιρετισμούς. Η περηφάνεια είναι κάτι κανένας δε μπορεί να πάρει από εσάς. Η περηφάνεια είναι να ξέρεις ότι είσαι ο καλύτερος… Δεν μπορεί να καταστραφεί…».
Στη μέση αυτού του κρεσέντο, άλλαξα απότομα και χαμήλωσα τη φωνή μου για να αποκαλύψω το πραγματικό λόγο για το Τρίτο Κύμα. Με αργό μεθοδικό τόνο εξήγησα τι ήταν πίσω από το Τρίτο Κύμα. «Το Τρίτο Κύμα δεν είναι απλά ένα πείραμα ή μια σχολική δραστηριότητα. Είναι πολύ σημαντικότερο από αυτό. Το Τρίτο Κύμα είναι ένα εθνικής κλίμακας πρόγραμμα για την εύρεση μαθητών που είναι πρόθυμοι να παλέψουν για την πολιτική αλλαγή σε αυτή τη χώρα. Έτσι είναι. Αυτή η δραστηριότητα που έχουμε κάνει είναι εξάσκηση για το αληθινό. Σε ολόκληρη τη χώρα δάσκαλοι όπως εγώ, έχουν στρατολογήσει και εκπαιδεύσει μια ταξιαρχία νέων, ικανή να δείξει στο έθνος μια καλύτερη κοινωνία μέσω της πειθαρχίας, της κοινότητα. Της περηφάνειας, και της δράσης. Αν μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο διευθύνεται το σχολείο, μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που οργανώνονται τα εργοστάσια, τα καταστήματα, τα πανεπιστήμια και όλοι οι άλλοι θεσμοί. Είστε μια επιλεγμένη ομάδα νέων ανθρώπων που επιλέχτηκε για να βοηθήσει σε αυτό το σκοπό. Αν σταθείτε όρθιοι και επιδείξετε τι έχετε μάθει τις προηγούμενες τέσσερις ημέρες… μπορούμε να αλλάξουμε το πεπρωμένο αυτού του έθνους. Μπορούμε να του δώσουμε μια νέα αίσθηση τάξης. κοινότητας, υπερηφάνειας και δράσης. Ένα νέο σκοπό. Όλα στηρίζονται με σας και στην προθυμία σας να κάνετε τη διαφορά».
Για να δώσω κύρος στη σοβαρότητα του λόγου μου, στράφηκα στις τρεις γυναίκες στην τάξη που ήξερα είχαν αμφισβητήσει το Τρίτο Κύμα. Απαίτησα να εγκαταλείψουν το δωμάτιο. Εξήγησα γιατί ενέργησα έτσι και στη συνέχεια όρισα τέσσερις φρουρούς για να συνοδεύσουν τις γυναίκες στη βιβλιοθήκη και για να τις εμποδίσουν από το να μπουν στην τάξη τη Παρασκευή. Κατόπιν με δραματικό ύφος ενημέρωσα την τάξη πως μια ειδική συγκέντρωση θα πραγματοποιηθεί τη Παρασκευή το μεσημέρι. Θα ήταν μια συγκέντρωση για τα μέλη του Τρίτου Κυμάτος μόνο.
Ήταν ένα τραβηγμένο στοίχημα. Συνέχισα να μιλάω, φοβόμουν ότι αν σταματούσα κάποιος θα γελούσε ή θα έκανε μια ερώτηση και το μεγάλο σχέδιο θα κατέρρεε μέσα στο χάος. Εξήγησα πώς το μεσημέρι την Παρασκευή ένας υποψήφιος για την προεδρία, θα ανακοίνωνε το σχηματισμό ενός Προγράμματος Νεολαίας του Τρίτου Κύματος. Ταυτόχρονα με αυτήν την ανακοίνωση πάνω από 1000 νεανικές οργανώσεις από κάθε μέρος της χώρας θα έπαιρνε θέση και θα επεδείκνυε την υποστήριξή τους για ένα τέτοιο κίνημα. Είπα πως οι μαθητές επιλέχτηκαν να αντιπροσωπεύσουν την περιοχή τους. Ρώτησα επίσης εάν θα μπορούσαν να κάνουν μια καλή επίδειξη, επειδή ο Τύπος ήταν καλεσμένος για να καταγράψει το γεγονός. Κανένας δεν γέλασε. Δεν υπήρξε ούτε ένα μουρμούρισμα αντίστασης, μάλλον το αντίθετο. Ένας πυρετός ενθουσιασμού φούσκωσε στο δωμάτιο. «Μπορούμε να το κάνουμε!». «Πρέπει να βάλουμε άσπρα πουκάμισα;» «Μπορούμε να φέρουμε τους φίλους μας;» «Κ. Jones, είδατε αυτή τη διαφήμιση στο περιοδικό Time;»
O παράγοντας ήρθε εντελώς τυχαία. Ήταν μια ολοσέλιδη έγχρωμη διαφήμιση στο τωρινό τεύχος του Time για κάποια προϊόντα ξυλείας. Ο διαφημιστής προσδιόρισε το προϊόν του ως το τρίτο κύμα. Η διαφήμιση που διακύρητε με μεγάλα κόκκινα, άσπρα και μπλε γράμματα, «Το Τρίτο Κύμα έρχεται». «Είναι μέρος εκστρατείας, κ. Jones;». «Είναι ένας κώδικας ή κάτι τέτοιο;». «Ναι! τώρα ακούστε προσεκτικά».
«Είναι όλο έτοιμα για αύριο. Να είστε στο μικρό αμφιθέατρο δέκα λεπτά πριν τις 12:00. Να είστε καθισμένοι. Να είστε έτοιμοι να επιδείξετε την πειθαρχία, τη κοινότητα, και την περηφάνια, που έχετε μάθει. Μην μιλήστε σε κανένα για αυτό. Αυτή η συγκέντρωση είναι για τα μέλη μόνο».
Δύναμη μέσω της κατανόησης
Την Παρασκευή, τη τελευταία μέρα του πειράματος, πέρασα το πρωί προετοιμάζοντας το αμφιθέατρο για τη συγκέντρωση. Στις εντεκάμιση οι μαθητές άρχισαν να συρρέουν προς το αμφιθέατρο, λίγοι στην αρχή, περισσότεροι στη συνέχεια. Σειρά με τη σειρά άρχισε να γεμίζει. Μια ήσυχη σιωπή τύλιξε την αίθουσα. Τα εμβλήματα του Τρίτου Κύματος κρέμονταν όπως τα σύννεφα πάνω από τη συγκέντρωση. Στις δώδεκα ακριβώς έκλεισα το δωμάτιο και τοποθέτησα φρουρούς σε κάθε πόρτα. Διάφοροι φίλοι μου που παρίσταναν τους δημοσιογράφους και τους φωτογράφους άρχισαν να αλληλοεπιδρούν με το κοινό, να τραβούν φωτογραφίες και να κρατούν μανιώδεις περιγραφικές σημειώσεις. Τραβήχτηκε μια ομαδική φωτογραφία. Πάνω από διακόσιοι μαθητές γέμισαν την αίθουσα. Ούτε ένα κενό κάθισμα δε μπορούσε να βρεθεί. Η ομάδα αποτελούνταν από μαθητές όλων των τύπων. Υπήρχαν οι αθλητές, οι κοινωνικά αποδεκτοί, οι μαθητικοί ηγέτες, οι μοναχικοί, η ομάδα των παιδιών που πάντα έφευγαν από το σχολείο νωρίς, οι μηχανόβιοι, το ψευτο-μοδάτοι, μερικοί αντιπρόσωποι του σχολικού ντανταϊσμού, και μερικοί από τους μαθητές που σύχναζαν πίσω από τα πλυντήρια. Ολόκληρη η ομάδα όμως έμοιαζε σαν μια δύναμη όπως κάθονταν σε τέλεια προσοχή. Κάθε πρόσωπο εστιάζε στη τηλεόραση που είχα στο μπροστινό μέρος της αίθουσας. Κανένας δεν κουνιόνταν. Το δωμάτιο ήταν κενό ήχου. Ήταν όλοι εμείς να είμαστε μάρτυρες σε μια γέννηση. Η ένταση και η προσδοκία ήταν απίστευτη.
«Πριν ανοίγω την εθνική συνέντευξη τύπου, που αρχίζει σε πέντε λεπτά, θέλω να καταδείξω στον Τύπο την έκταση της εκπαίδευσης μας». Με το τρόπο αυτό, έδωσα το χαιρετισμό που ακολουθήθηκε αυτόματα από διακόσια χέρια που έδωσαν την απάντηση. Είπα έπειτα τις λέξεις «Δύναμη μέσω της πειθαρχίας» που ακολουθήθηκε από μια χορωδιακή απάντηση. Το κάναμε ξανά και ξανά. Κάθε φορά η απάντηση ήταν δυνατότερη. Οι φωτογράφοι κύκλωναν το τελετουργικό βγάζοντας φωτογραφίες αλλά τώρα αγνοήθηκαν. Επανέλαβα τη σημασία αυτού του γεγονότος και ζήτησα για μια ακόμη φορά μια επίδειξη αφοσίωσης. Ήταν η τελευταία φορά που θα ζητούσα από κάποιον να απαγγείλει. Το δωμάτιο σείστηκε από μια κραυγή, «Δύναμη μέσω της πειθαρχίας.»
Ήταν 12:05. Έκλεισα τα φώτα στο αμφιθέατρο και περπάτησα γρήγορα προς τη τηλεόραση. Ο αέρας στο δωμάτιο έμοιαζε να ξεραίνεται. Έμοιαζε δύσκολο για να αναπνεύσει κανείς και ακόμα δυσκολότερο να μιλήσει. Ήταν σαν το αποκορύφωμα των συνθημάτων να είχαν τα πάντα έξω από την αίθουσα. Άνοιξα τη τηλεόραση. Στεκόμουν τώρα δίπλα στην τηλεόραση που αντικρίζοντας άμεσα το σύνολο των ανθρώπων στο δωμάτιο. Η μηχανή ζωντάνεψε παράγοντας ένα φωτεινό πεδίο από φως φωσφόρου. Ο Robert ήταν στο πλευρό μου. Του ψιθύρισα να συγκεντρωθεί και να δώσει προσοχή στα επόμενα λεπτά. Το μόνο φως στο δωμάτιο προερχόταν από την τηλεόραση και φώτιζε όλα τα πρόσωπα στην αίθουσα. Τα μάτια άνοιξαν και συγκεντρώνονταν στο φως αλλά η εικόνα δεν άλλαξε. Στο δωμάτιο διατηρήθηκε η νεκρική ησυχία. Αναμονή. Υπήρχε μια διανοητική διελκυστίνδα μεταξύ των ανθρώπων στην αίθουσα και της τηλεόρασης. Η τηλεόραση νίκησε. Η λευκή λάμψη του σχεδίου δοκιμής δεν δεν άλλαξε στην εικόνα ενός πολιτικού υποψηφίου. Απλά συνέχισε. Οι θεατές επέμειναν. Πρέπει να υπάρχει μια εκπομπή. Πρέπει να ξεκινήσει. Πού είναι; Η έκσταση με την τηλεόραση συνεχίστηκε για αυτό που φάνηκε πως ήταν ώρες. Ήταν 12:07. Τίποτα. Ένας κενό λευκό πεδίο. Δεν επρόκειτο να συμβεί. Η αναμονή μετατράπηκε σε ανησυχία έπειτα σε απογοήτευση. Κάποιος σηκώθηκε επάνω και φώναξε.
«Δεν υπάρχει κανένας ηγέτης έτσι;». Όλοι γύρισαν σοκαρισμένοι. Πρώτα στον αποκαρδιωμένο μαθητή και έπειτα πίσω στην τηλεόραση. Τα πρόσωπά τους είχαν εκφράσεις δυσπιστίας.
Στη σύγχυση της στιγμής κινήθηκα αργά προς την τηλεόραση. Την έκλεισα. Αισθάνθηκα τον αέρα να επιστρέφει ορμητικά πίσω στο δωμάτιο. Το δωμάτιο παρέμεινε σε σταθερή σιωπή αλλά για πρώτη φορά μπορούσα να αισθανθώ τους ανθρώπους να αναπνέουν. Οι μαθητές τραβούσαν τα χέρια τους από το πίσω μέρος των καθισμάτων τους. Περίμενα μια πλημμύρα ερωτήσεων, αλλά αντ’ αυτού πήρα μια έντονη ησυχία. Άρχισα να μιλάω. Έπαιρναν κάθε λέξη και την απορροφούσαν.
«Ακούστε προσεκτικά, έχω κάτι σημαντικό να σας πω». «Καθίστε». «Δεν υπάρχει κανένας ηγέτης! Δεν υπάρχει κάτι όπως εθνικό κίνημα νεολαίας που να λέγετε Τρίτο Κύμα. Έχετε χρησιμοποιηθεί. Χειραγωγηθεί. Σπρωχτήκατε από τις επιθυμίες σας στη θέση που βρίσκεται τώρα. Δεν είστε καλύτεροι ή χειρότεροι από τους Γερμανούς Ναζί που έχουμε μελετήσει».
«Σκεφτήκατε ότι ήσασταν οι εκλεκτοί. Ότι ήσαστε καλύτεροι από εκείνους έξω από αυτή την αίθουσα. Ανταλλάξατε την ελευθερία σας για την άνεση της πειθαρχίας και της ανωτερότητας. Επιλέξατε να δεχτείτε τη θέληση της ομάδας και το μεγάλο ψέμα από την πεποίθησή σας. Εσείς νομίζεται ότι συμμετείχατε για πλάκα. Ότι θα μπορούσατε να απεγκλωβιστείτε ανά πάσα στιγμή. Αλλά προς τα πού προχωρούσατε; Πόσο μακριά θα είχατε προχωρήσει; Επιτρέψτε μου να σας παρουσιάσω το μέλλον σας».
Με αυτό άνοιξα έναν προβολέα. Φώτισε γρήγορα ένα άσπρο πανί που κρέμονταν πίσω από την τηλεόραση. Μεγάλοι αριθμοί εμφανίστηκαν σε μια αντίστροφη μέτρηση. Ο βρυχηθμός της συγκέντρωσης της Νυρεμβέργης ακούστηκε στην εικόνα. Η καρδιά μου σφυροκοπούσε. Σε εφιαλτικές εικόνες η ιστορία του Τρίτου Ράιχ παρέλασε στην αίθουσα. Η πειθαρχία. Η παρέλαση της ανώτερης φυλής. Το μεγάλο ψέμα. Υπεροψία, βία, τρόμος. Άνθρωποι που στοιβάζονταν στα φορτηγά. Η οπτική δυσωδία των στρατοπέδων εξόντωσης. Πρόσωπα δίχως μάτια. Οι δίκες. Ο ισχυρισμός πως αγνοούσαν τα πάντα. Έκανα μόνο τη δουλειά μου. Η δουλειά μου. Όσο απότομα όσο άρχισε η ταινία, έτσι πάγωσε σε ένα καρέ με κείμενο. «Ο καθένας πρέπει να πάρει το φταίξιμο. Κανένας δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι δεν συμμετείχε με κάποιο τρόπο».
Το δωμάτιο έμεινε σκοτεινό καθώς το τέλος της ταινίας χτυπούσε ενάντια στον προβολέα. Αισθάνθηκα το στομάχι μου να ανακατεύεται. Ο ιδρώτας έκανε την αίθουσα να μυρίζει σαν αποδυτήρια. Κανένας δεν κουνιόταν. Ήταν σαν ο καθένας να θέλει να παρατηρήσει τη στιγμή, να καταλάβει τι είχε συμβεί. Σαν από ξύπνημα από ένα όνειρο και έναν βαθύ ύπνο, ολόκληρο το δωμάτιο έριξε μια τελευταία ματιά για να γυρίσει πίσω στη συνείδησή του. Περίμενα αρκετά λεπτά, να επιτρέψω σε όλους να συνέρθουν. Τελικά άρχισαν να αναδύονται οι ερωτήσεις. Όλες οι ερωτήσεις εξέτασαν τις φανταστικές καταστάσεις και επιδίωκαν να ανακαλύψουν την έννοια αυτού του γεγονότος.
Στη σιωπή του δωματίου άρχισα να εξηγώ. Ομολόγησα το συναίσθημα μου της αηδίας και των τύψεων. Είπα στη συνέλευση ότι μια ενδελεχής εξήγηση θα έπαιρνε πολύ χρόνο. Αλλά για να αρχίσω. Αισθάνθηκα που κινούμαι από το ρόλο του συμμετέχοντα στο γεγονός προς αυτό του δασκάλου. Είναι ευκολότερο να είσαι δάσκαλος. Με αντικειμενικούς όρους άρχισα να περιγράφω τα προηγούμενα γεγονότα.
«Μέσω της εμπειρίας της προηγούμενης εβδομάδας πήραμε όλοι μια γεύση τι σήμαινε να ζεις και να δρας στη Ναζιστική Γερμανία. Μάθαμε πως ήταν να δημιουργείς ένα πειθαρχημένο κοινωνικό περιβάλλον. Να χτίσεις μια ειδική κοινωνία. Να ορκίζεσαι υποταγή σε αυτή τη κοινωνία. Να αντικατασταθεί ο λόγος με τους κανόνες. Ναι, όλοι θα είχαμε γίνει καλοί Γερμανοί. Θα είχαμε βάλει στη στολή. Θα γυρίζαμε το κεφάλι μας καθώς οι φίλοι και οι γείτονες μας θα προπηλακίζονταν και στη συνέχεια θα διώκονταν. Θα κλειδώναμε τις κλειδαριές. Θα δουλεύαμε στις «αμυντικές» εγκαταστάσεις. Θα καίγαμε ιδέες. Ναι, ξέρουμε με έναν κατά κάποιο τρόπο πως είναι να βρεις έναν ήρωα. Να αρπάζεις τη γρήγορη λύση. Να αισθάνεσαι δυνατός και να ελέγχεις το πεπρωμένο. Ξέρουμε το φόβο της εξαίρεσης. Την ευχαρίστηση να κάνει κάτι σωστά και να ανταμείβεσαι για αυτό. Να είσαι ο πρώτος. Να έχεις δίκιο. Όταν εξωθηθούν στα άκρα είδαμε και ίσως αισθανθήκαμε που μπορεί να οδηγήσουν αυτές οι δράσεις. Όλοι μας είδαμε κάτι στη διάρκεια της περασμένης εβδομάδας. Είδαμε πως ο φασισμός δεν είναι μόνο κάτι που κάνουν οι άλλοι άνθρωποι. Όχι. Είναι εδώ. Σε αυτή την αίθουσα. Στις προσωπικές μας συνήθειες και τον τρόπο ζωής μας. Σκαλίστε την επιφάνεια και εμφανίζεται. Κάτι μέσα σε όλους μας. Το κουβαλάμε όπως μια αρρώστια. Η πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα όντα είναι βασικά κακά και επομένως ανίκανα να ενεργήσουν καλά το ένα προς το άλλο. Μια πεποίθηση που απαιτεί έναν ισχυρό ηγέτη και μια πειθαρχία για να διατηρήσει την κοινωνική τάξη. Και υπάρχει κάτι άλλο. Η πράξη της συγγνώμης».
«Αυτό είναι το τελικό μάθημα που βιώνεται. Αυτό το τελευταίο μάθημα έχει τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Το μάθημα αυτό ήταν η ερώτηση που άρχισε την κατάδυσή μας στη μελέτη της ναζιστικής ζωής. Θυμάστε την ερώτηση; Αφορούσε στη αμηχανία πως ο γερμανικός λαός που αξιώνει την άγνοια και την μη συμμετοχή στο ναζιστικό κίνημα. Αν θυμάμαι την ερώτηση. πήγαινε κάπως έτσι: Πώς μπορούσε ο Γερμανός στρατιώτης, ο δάσκαλος, ο ελεγκτής του τραίνου, η νοσοκόμα, ο εφοριακός, ο μέσος πολίτης, να λένε στο τέλος του Τρίτου Ράιχ ότι δεν ήξεραν τίποτα από όσα έγιναν. Πώς μπορεί ένας λαός να είναι τμήμα από κάτι και με τη πτώση του να ισχυρίζεται πως δεν ήταν αναμιγμένος. Τι κάνει τους ανθρώπους να διαγράψουν την ιστορία του; Στα επόμενα μερικά λεπτά και ίσως έτη, θα έχετε μια ευκαιρία να απαντήσετε σε αυτήν την ερώτηση».
«Εάν η δική αναπαράσταση μας της φασιστικής νοοτροπίας είναι πλήρης κανένας από σας δε θα παραδεχτεί ποτέ την παρουσία του σε αυτή τη τελευταία συγκέντρωση του Τρίτου Κύματος. Όπως οι Γερμανοί, θα έχετε πρόβλημα να αναγνωρίσετε πως φτάσατε τόσο μακριά. Δεν θα αφήσετε τους φίλους και τους γονείς σας να μάθουν ότι ήσαστε πρόθυμοι να εγκαταλείψετε την ατομική ελευθερία και αυτονομία για τις προσταγές της τάξης και των αόρατων ηγετών. Δεν μπορείτε να παραδεχτείτε τη χειραγώγηση. Το να είσαι ακόλουθος. Την αποδοχή του Τρίτου Κύματος ως τρόπου ζωής. Δεν θα παραδεχτείτε τη συμμετοχή σε αυτή τη παράνοια. Θα κρατήσετε αυτή την ημέρα και αυτήν την συγκέντρωση μυστικό. Είναι ένα μυστικό που θα μοιράζομαι μαζί σας».
Πήρα τα φιλμ από τις τρεις κάμερες στο δωμάτιο και τα τράβηξα εκθέτοντας τα στο φως. Η δοκιμή είχε ολοκληρωθεί. Το πείραμα είχε τελειώσει. Το Τρίτο Κύμα είχε τελειώσει. Κοίταξα πίσω από τη πλάτη μου. Ο Robert έκλαιγε. Οι μαθητές σηκώθηκαν αργά από τα καθίσματα τους και χωρίς να μιλούν κατευθύνθηκαν προς φως της εξόδου. Πήγα προς το Robert και τον αγκάλιασα. Ο Robert έκλαιγε με αναφιλητά, ρουφώντας ανεξέλεγκτα μεγάλες ποσότητες αέρα. «Τελείωσε». «Είναι εντάξει». Παρηγορώντας ο ένας τον άλλο γίναμε βράχος στο ρεύμα εξόδου των μαθητών. Κάποιοι γύρισαν πίσω αγκαλιάζοντας εμένα και τον Robert. Άλλοι έκλαιγαν ανοιχτά και σκουπίζοντας τα δάκρυα τους συνέχιζαν προς την έξοδο. Ανθρώπινα όντα που κύκλωναν και αγκάλιαζαν το ένα το άλλο. Πηγαίνοντας προς την πόρτα και τον έξω κόσμο.
Για μια εβδομάδα στη μέση μιας σχολικής χρονιάς είχαμε μοιραστεί πλήρως τη ζωή. Και όπως πρόβλεψα, μοιραστήκαμε επίσης ένα βαθύ μυστικό. Στα τέσσερα χρόνια που δίδαξα στο γυμνάσιο Cubberley, κανένα δεν παραδέχτηκε ποτέ τη παρουσία του στη συγκέντρωση του Τρίτου Κύματος. Μιλήσαμε και μελετήσαμε τις ενέργειές μας προσεκτικά. Αλλά την ίδια τη συγκέντρωση. Όχι. Ήταν κάτι που όλοι μας ήθελαν να ξεχάσουν.
Κείμενο του Ron Jones, καθηγητή ιστορίας, που οργάνωσε το πείραμα του Τρίτου Κύματος στο γυμνάσιο Cubberley τον Απρίλιο του 1967 πηγή
Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας
εκτυπώστε ή κατεβάστε σε PDF
εκτυπώστε ή κατεβάστε σε PDF
απέραντο γαλάζιο 