Βρέθηκα στην Πολωνία σε εθνική γιορτή. 3 Μαΐου ήταν constitution day. Δεν έψαξα ποτέ τι ακριβώς είναι αυτό, ή και να έψαξα τέλος πάντων στο wikipedia, το ξέχασα αμέσως. Οπότε το πρωί της περασμένης Πέμπτης βρέθηκα σε ένα από τα πιο τουριστικά σημεία της Κρακοβίας, να αράζω οκλαδόν στο πλακόστρωτο και να παρακολουθώ μια σύντομη παρέλαση. Σημαίες, στρατιωτικά ρούχα, κόσμος που παρακολουθεί απ’ το πλάι κουνώντας πλαστικά λάβαρα με τα χρώματα της πατρίδας του. Καθώς κοιτούσα, και έχοντας γλιτώσει απ’ τον αντίστοιχο εκνευρισμό και τον καταιγισμό σκέψεων και συνειρμών, που θα μου προκαλούσε η θέα του ελληνικού αντίστοιχου, έμεινα κάπως άδειος να κοιτάζω. Μετά από λίγο όλα φάνταζαν γραφικά και κάπως γελοία. Τίποτα το σοβαρό, τίποτα το δραματικό. Μπροστά μου όλη αυτή η επίκληση στην πολωνικότητα ήταν μια άχρηστη ανοησία.
Σκέφτομαι πόσες φορές άκουσα με αληθινό ενδιαφέρον κουβέντες για την ελληνικότητα, πόσες φορές άκουσα να μου λένε άλλο πατριωτισμός, άλλο εθνικισμός, πόσες φορές κάποιος κάπου έλεγε για την ελληνική ιδιοπροσωπία.
Μπροστά στους περήφανους Πολωνούς σημαιοφόρους, ήταν φανερό πια, πως έχει αχρηστευθεί μέσα μου κάθε διάθεση να ακούσω το οτιδήποτε για τον “καλώς εννοούμενο” πατριωτισμό, για την ελληνική ταυτότητα και άλλα παρόμοια. Ή δεν έχει αχρηστευθεί, απλά είναι κάτι που πια δεν καταλαβαίνω, δεν πιάνω καν, σαν κάτι πολωνέζικους καταλόγους σε μια καντίνα στην παλιά εβραϊκή συνοικία της Κρακοβίας. Όλα είναι ακαταλαβίστικα και ακόμη και το αλφάβητο δεν βοηθάει καθόλου να προσεγγίσω το νόημα. Γράμμα προς γράμμα, λέξη προς λέξη, όλο το μενού του πατριωτισμού μου είναι πλήρως ακατανόητο, ένας άγνωστος κόσμος.
Μετά από δυο μέρες, ο γλυκός κι ευγενικός ξεναγός, μετά από μια κουραστική μέρα και λίγο πριν αποχαιρετιστούμε, μας μιλάει για τη γυναίκα του. Δουλεύει κι αυτή πολύ. Καμιά φορά πάει βόλτες Παρασκευή απόγευμα στην παλιά πόλη. Και καθώς περπατάει ανάμεσα στους (απειράριθμους είναι η αλήθεια τουρίστες) δεν ακούει “καθόλου πολωνικά και νιώθει μειονότητα στην ίδια της την πόλη”. Ο συμπαθής άντρας δεν μας λέει ότι την ενοχλούν οι τουρίστες που σ’ εκείνο το σημείο της πόλης σε αναγκάζουν να στριμώχνεσαι σε κάθε σημείο του δρόμου. Δε μας λέει ότι την ενοχλούν οι παρέες μεθυσμένων Άγγλων που έρχονται για μπάτσελορ στην πόλη τους (άλλη μόδα πάλι αυτή) και κυκλοφορούν μεσημεριάτικα παρενοχλώντας ανθρώπους ζώα και τοπίο. Η γυναίκα του τύπου ενοχλείται για νιώθει μειονότητα και νιώθει μειονότητα γιατί δεν ακούει αρκετά πολωνικά στο ιστορικό και τουριστικό κέντρο της πόλης.
Με αυτή την χαλαρή κουβέντα, με αυτή τη μικρή διατύπωση που εισβάλλει στη συζήτησή μας, επιστρέφω αυτόματα στην παρέλαση. Αυτά που έβλεπα πριν γραφικά και κάπως γελοία, τώρα, με μια απλή φρασούλα ενός οδηγού, μετατράπηκαν σε επικίνδυνες επιδείξεις, σε απαρχές κακού, σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα ενός κόσμου που νοιώθει μειονότητα όταν ακούει δίπλα στη γλώσσα του άλλες γλώσσες.
Αλλά και προσωπικότητες εβραϊκής καταγωγής, του κύρους ενός Gabriel Marcel, επεδείκνυαν υπέρμετρο ζήλο προκειμένου να καθησυχάσουν τους σύγχρονους Γερμανούς συνανθρώπους τους: Μόνο το τυφλό μίσος παρέμενε προσκολλημένο σε ένα παρελθόν το οποίο, κατά τα φαινόμενα, δεν ήταν παρά ένα εργατικό ατύχημα στην πορεία της γερμανικής Ιστορίας, χωρίς όμως η ευθύνη να βαραίνει τις πλατιές μάζες του γερμανικού έθνους.
Όσο για μένα, προς μεγάλη μου δυστυχία, ανήκα στην αξιόμεμπτη μειονότητα εκείνων που εξακολουθούσαν να κρατούν κακία. Κρατούσα πεισματικά κακία στη Γερμανία για τα δώδεκα χρόνια υπό τον Χίτλερ, έτρεφα αγανάκτηση για το βιομηχανικό ειδύλλιο της νέας Ευρώπης και τις μεγαλειώδεις αίθουσας της Εσπερίας. Όπως κάποτε στο στρατόπεδο, όταν είχα τραβήξει την προσοχή λόγω κακής στάσης του σώματος στο προσκλητήριο, τώρα συγκέντρωνα πάνω μου όχι μόνο τα επιτιμητικά βλέμματα των αλλοτινών συντρόφων μου στον αγώνα και στα μαρτύρια, οι οποίοι ορκίζονταν στο όνομα της συμφιλίωσης, αλλά και όσων από τους αντιπάλους μου είχαν πρόσφατα μεταπηδήσει στους κόλπους της ανοχής και της μακροθυμίας. Περιφρουρούσα τις μνησικακίες μου. Εφόσον, λοιπόν, ούτε μπορώ μα ούτε και θέλω να τις ξεφορτωθώ, πρέπει να μάθω να συνυπάρχω μαζί τους, ενώ συγχρόνως έχω καθήκον να τις αιτιολογήσω σε εκείνους ενάντια στους οποίους στρέφονται.
Jean Améry
Μνησικακίες. Διάβασα στο αεροπλάνο αυτό το δοκίμιο του Jean Améry που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του, Πέρα απ’ την Eνοχή και την Εξιλέωση. Κι ύστερα το διάβασα και το ξαναδιάβασα. Βρίσκω συγκλονιστική (ας χρησιμοποιήσω μια λέξη που δεν είναι σχεδόν ποτέ ωραία να διαβάζει κανείς σε κείμενα) την αίσθηση εκνευρισμού και αηδίας, όταν το τρένο του Améry, περνά από μια χώρα σε άνθιση, από ένα πολυ-παινεμένο οικονομικό θαύμα, λίγα μόλις χρόνια μετά το τέλος του Ναζισμού. Ο Améry δεν μιλάει για την περίφημη αποναζιστοποίηση (που έτσι κι αλλιώς έγινε επιεικώς λειψά). Δεν μιλάει για εκδίκηση. Μιλάει για το αίσθημα του ανθρώπου που μένει μετέωρος μετά τη βαρβαρότητα. Όχι απλά γιατί ο θύτης δεν δικάστηκε ή δεν καταδικάστηκε επαρκώς, αλλά γιατί ο κόσμος αθώωσε στ’ αλήθεια μια ολόκληρη πορεία, μια διαδικασία, μια ολόκληρη χώρα που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο “όλοι τους θεωρούσαν ότι τα πάντα λειτουγούσαν με απόλυτη τάξη, και βάζω το χέρι μου στη φωτιά πως αν εκείνη την εποχή, το 1943, καλούνταν να να προσέλθουν στις κάλπες θα υπερψήφιζαν τον Χίτλερ και τους συνεργάτες του. Εργάτες, μικροαστοί, ακαδημαϊκοί, Γερμανοί από τη Βαυαρία, το Ζάαρλαντ, τη Σαξονία: δεν υπήρχε καμία διαφορά. Όσο για το θύμα, είτε το ήθελε είτε όχι, όφειλε να πιστέψει ότι ο Χίτλερ ήταν πράγματι ο γερμανικός λαός”. Ο Améry ζητά την κατάργηση του χρόνου, την εξάλειψη της ντροπής, την “ηθικοποίηση της ιστορίας”. Ο Améry μιλά για την πρεμούρα του κόσμου, να προχωρήσει, να υπερβεί το Γ’ Ράιχ, να προοδεύσει, να πει ό,τι έγινε, έγινε. Και εξηγεί με ένα βασανιστικά ειλικρινή και ακριβή τρόπο τι ακριβώς σημαίνει αυτό για τα θύματα των ναζί, για την πορεία του κόσμου, για την ίδια την ιστορία της Γερμανίας.
Γκρεμίστε τις autobahn. Σπάστε με κομπρεσέρ τους δρόμους της χούντας. Ισοπεδώστε κτίρια, πατέντες, μηχανήματα. Κάθε πρόοδος δεν είναι για καλό. Κάθε συμψηφισμός είναι για κακό. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα μιας μηχανής θανάτου, δεν είναι τίποτα άλλο παρά τα ξεράσματα μιας μηχανής θανάτου. Κάθε άνθρωπος που εξυπηρετείται από μια επιστημονική κατάκτηση ή μια τεχνική ευκολία εκείνης της εποχής, είναι ένας άνθρωπος που μαζεύει και φοράει το πανωφόρι ενός Εβραίου που άφησαν οι ναζί στην αποβάθρα κατά την διαλογή (νεκροί από δω, εργάτες από κει) έξω απ’ το τρένο. Κάθε φορά που μιλάω για το μεγαλείο των δρόμων της Γερμανίας, ξαναδένω πισθάγκωνα στα κρατητήρια της γκεστάπο τον Améry. Κάθε φορά που ένα άρθρο αποθεώνει το οικονομικό θαύμα της Γερμανίας, γίνεται ένας αυτόματος λογιστικός υπολογισμός, ένας υπολογισμός που ζυγίζει τη ζωή και την βρίσκει κάθε φορά λίγη, συγκριτικά με ένα κομμάτι άσφαλτο ή ένα εξάρτημα αυτοκινήτου.
Μπαίνω στο Άουσβιτς και το μυαλό μου είναι κολλημένο στο ίδιο αυτό δοκίμιο του Améry. Σχεδόν ό,τι βλέπω περνάει μέσα απ’ το γραπτό του. Οι σωροί τα παπούτσια και η συλλογική ενοχή, τα παιδικά ρούχα και η συλλογική ενοχή, οι τόνοι μαλλιών και η συλλογική ενοχή, οι σωροί με τις πατερίτσες και τα τεχνητά μέλη και η συλλογική ενοχή. Ξεπερνάω τη βαρβαρότητα, όλο τον εσωτερικό διάλογο σχετικά με την ιδέα της μνήμης, τις ρίζες της ναζιστικής βίας του Τραβέρσο, την υποδειγματική τακτοποίηση του στρατοπέδου, τους τουρίστες που περιφέρονται γρήγορα από χώρο σε χώρο, τη συζήτηση για το τι ακολουθεί μετά την απελευθέρωση του στρατοπέδου από τους Σοβιετικούς. Τα ξεπερνάω όλα. Σκέφτομαι τον Améry καθώς αγγίζω τους τοίχους των αιθουσών, καθώς πιάνω τις πόρτες των κελιών, καθώς πατάω τα σκαλιά, καθώς πλησιάζω το συρματόπλεγμα.
Νιώθω λες και οι γραμμές του τρένου που φτάνουν μέσα στο Μπίρκεναου είχαν εξαρχής εγγεγραμμένη στη λειτουργία τους, την εξολόθρευση των Εβραίων, αλλά και το μετέπειτα οικονομικό θαύμα. Ας είμαι πιο ακριβής. Νιώθω βασικά ότι το βλέμμα του υπόλοιπου κόσμου κοίταξε σχεδόν με τον ίδιο τρόπο αυτό που συνέβη στη Γερμανία από τους Ναζί και αυτό που συνέβη αργότερα. Με εξαίρεση ένα μικρό διάστημα, ο κόσμος είδε με κάτι μεταξύ απάθειας, υπολογισμού και θαυμασμού την άρτια λειτουργία της γερμανικής μηχανής.
Σκέφτομαι τους δύο αυτούς ανθρώπους, τον Améry και τον Primo Levi. Ο ένας αυτοκτόνησε το 1978 και ο άλλος το 1987, δηλαδή 33 και 42 χρόνια μετά το Άουσβιτς. Σκέφτομαι αυτή την απόσταση, τα τόσα πολλά χρόνια και μου φαίνεται ότι αυτή η χρονική διάρκεια είναι κάτι αδύνατο να συλληφθεί.
Μία απ’ αυτές τις μέρες που ήμουν στην Πολωνία, είδα και το παρακάτω όνειρο. Στεκόμουν όρθιος σ’ ένα σημείο, το οποίο βρισκόταν κάπου χωρίς φόντο, δεν υπήρχε σκηνικό ή τοπίο να το περικλείει. Το σημείο ήταν σα να υπήρχε στο κενό. Φυσούσε ένα αεράκι κι εγώ φορούσα ένα πουκάμισο το οποίο κουνιόταν ελαφρά με τη φορά του ανέμου. Στο όνειρο απλώς στεκόμουν και παρατηρούσα το πουκάμισο, που ήταν ταυτόχρονα φαρδύ και υπερβολικά στενό. Κουνιόταν τσαπατσούλικα δεξιά αριστερά έτσι που έμοιαζε να μην έχει σχήμα και με ενοχλούσε που δεν κάθεται πάνω μου, ενώ την ίδια ώρα έσφιγγε πάνω μου τόσο πολύ που ασφυκτιούσα. Λες και προσπαθούσα να κάνω ρούχο μου ένα υπέρδιπλο σεντόνι και λες και προσπαθούσα να χωρέσω στο φανελάκι ενός μωρού. Μια δυσφορία που ολοένα μεγάλωνε και ενώ εύκολα μπορούσε να εξηγηθεί, όσο πέρναγε ο χρόνος, γινόταν όλο και περισσότερο αφόρητη. Ξύπνησα με ένα περίεργο αίσθημα και σχεδόν ψιθύρισα πωπω, δεν αντέχεται αυτό.
Το Άουσβιτς αποτελεί παρελθόν, παρόν και μέλλον της Γερμανίας.
Hans Magnus Enzensberger
απέραντο γαλάζιο 