Michel Foucault, Η γέννηση της βιοπολιτικής

Michel Foucault

Η γέννηση της βιοπολιτικής

Διαλέξεις στο Collège de France, 1978-1979

Διάλεξη 7 Μαρτίου 1979

Μτφρ.: Radical Desire

διάλεξη 7/3/1979 (το πλήρες κείμενο)

Θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι παρά τα φαινόμενα, είχα πράγματι τον σκοπό να σας μιλήσω για την βιοπολιτική, και μετά, με τα πράγματα να είναι όπως είναι, κατέληξα να μιλήσω εκτεταμένα —και ίσως για υπερβολικά πολύ χρόνο— για τον νεοφιλελευθερισμό, και τον νεοφιλελευθερισμό στην γερμανική του μορφή. Πρέπει όμως να εξηγήσω κάπως αυτή την αλλαγή στην κατεύθυνση που ήθελα να δώσω σ’ αυτές τις διαλέξεις. Προφανώς, δεν μίλησα τόσο αναλυτικά για τον νεοφιλελευθερισμό, πόσο μάλλον για τον γερμανικό νεοφιλελευθερισμό, επειδή ήθελα να ιχνηλατήσω το ιστορικό ή θεωρητικό “υπόβαθρο” της γερμανικής χριστιανοδημοκρατίας. Ούτε το έκανα για να αποκηρύξω ό,τι μη σοσιαλιστικό στις κυβερνήσεις των Βίλι Μπραντ και Χέλμουτ Σμιτ. Επέμεινα τόσο στο πρόβλημα αυτό του γερμανικού νεοφιλελευθερισμού επειδή, σε συνέχεια όσων άρχισα να λέω πέρυσι, ήθελα να δω τι απτό περιεχόμενο μπορεί να δοθεί στην ανάλυση των σχέσεων ισχύος — νοουμένου βέβαια, και αυτό το επαναλαμβάνω και πάλι, ότι η ισχύς δεν μπορεί με κανένα τρόπο να εννοηθεί είτε σαν αρχή αυτή καθαυτή, είτε ως κάτι που έχει επεξηγηματική αξία η οποία να λειτουργεί εξ αρχής. Ο ίδιος ο όρος, ισχύς, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να οριοθετεί ένα πεδίο σχέσεων οι οποίες απομένει εξ ολοκλήρου ακόμα να αναλυθούν· και αυτό που έχω προτείνει να ονομάσουμε κυβερνητικότητα, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο μπορεί κάποιος να οργανώσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, δεν είναι παρά ένα προτεινόμενο αναλυτικό πλαίσιο για αυτές τις σχέσεις ισχύος.

Έτσι, πειραματιστήκαμε με την έννοια αυτή της κυβερνητικότητας, και κατά δεύτερον είδαμε πώς αυτό το πλαίσιο της κυβερνητικότητας, το οποίο μπορούμε να υποθέσουμε πως ισχύει για την ανάλυση της οργάνωσης της συμπεριφοράς των τρελών, των ασθενών, των παραβατικών προσωπικοτήτων και των παιδιών, μπορεί να ισχύει εξίσου όταν ασχολούμαστε με φαινόμενα εντελώς διαφορετικής κλίμακας, όπως είναι αυτά της οικονομικής πολιτικής, για παράδειγμα, ή της διοίκησης ενός κοινωνικού σώματος, και τα λοιπά. Αυτό το οποίο ήθελα να κάνω —και αυτό διακυβεύτηκε στην ανάλυσή μου— ήταν να διαπιστώσω τον βαθμό στον οποίο μπορούμε να δεχτούμε ότι η ανάλυση των μικροεξουσιών, ή των διαδικασιών κυβερνητικότητας, δεν περιορίζεται εξ ορισμού σε έναν ακριβή χώρο ο οποίος προσδιορίζεται από ένα τμήμα της κλίμακας, αλλά θα πρέπει να εννοηθεί απλά ως μια οπτική γωνία, μια μέθοδος αποκωδικοποίησης η οποία μπορεί να ισχύει για όλη την κλίμακα ανεξαρτήτως του μεγέθους της. Με άλλα λόγια, η ανάλυση των μικροεξουσιών δεν είναι ζήτημα κλίμακας, και δεν είναι ζήτημα ενός τομέα, είναι ζήτημα οπτικής γωνίας. Καλώς. Αυτός ήταν, αν θέλετε, ο μεθοδολογικός λόγος.

Diego Velázquez Ο ζωγράφος που μεταμόρφωνε την πραγματικότητα σε μυσταγωγία…

Γράφει η Κατερίνα Κοφφινά

---

H Περίοδος από το 1560-1660 στην Ευρώπη χαρακτηρίζεται ως η εποχή των ταραχών. Στις αρχές του 17ου αιώνα οι κακές εσοδείες, η νομισματική στενότητα, η επανεμφάνιση λιμών και επιδημιών πλήττουν την Ευρώπη, η οποία είναι διαιρεμένη σε δύο στρατόπεδα το καθολικό και το διαμαρτυρόμενο. Ο αριθμός των φτωχών και των επαιτών πολλαπλασιάζεται, δημιουργούνται πτωχοκομεία και οι εξεγέρσεις αρχίζουν να πληθαίνουν. Η ουμανιστική περίοδος έχει τερματιστεί και ο σκεπτικισμός είναι διάχυτος. Αναδεικνύονται οι εθνικές ιδιαιτερότητες και αμφισβητείται ο οικουμενικός χαρακτήρας του πολιτισμού. Παράλληλα όμως θεμελιώνεται το νεωτερικό επιστημονικό πνεύμα με τα μαθηματικά και τις αστρονομικές ανακαλύψεις.

---

Ανάδυση του Μπαρόκ

---

Το καλλιτεχνικό κίνημα του Μπαρόκ εμφανίζεται από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Το Μπαρόκ επηρέασε όλους τους τομείς της τέχνης, όπως είναι η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική, η γλυπτική, η μουσική. Η τέχνη του Μπαρόκ εξέφρασε και υπηρέτησε την κοσμική και την θρησκευτική εξουσία. Το κίνημα απλώθηκε σε όλη την Ευρώπη με αρκετές όμως διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα, οι οποίες οφείλονταν στο διαφορετικό κοινωνικό – πολιτικό υπόβαθρο της καθεμιάς. Τα χαρακτηριστικά του Μπαρόκ είναι η αντίφαση, η κίνηση, η υπερβατικότητα, η θεατρικότητα, η έλλειψη ενότητας σε αντίθεση με την κλασική τέχνη. Ειδικότερα στην ζωγραφική συνυπάρχει ο νατουραλισμός (δηλαδή η ακριβής απεικόνιση της  πραγματικότητας) με τον κλασικισμό και την επαναφορά στοιχείων από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα.

---

Η Ισπανία και ο Βελάσκεθ

---

Η Ισπανία στα μέσα του 16ου αιώνα δεσπόζει στην ευρωπαϊκή σκηνή. Ο πλούτος (χρυσός) που έχει αποκτήσει από την Αμερική, της επιτρέπει να χρηματοδοτήσει έναν ισχυρό στρατό, ο οποίος επιχειρεί να επιβάλει την ηγεμονία του στην Ευρώπη στο όνομα της ρωμαιοκαθολικής πίστης.

Ο Ντιέγκο Βελάσκεθ (1599 – 1660) γεννήθηκε στη Σεβίλλη από οικογένεια πορτογαλικής καταγωγής και εργάστηκε κατά κύριο λόγο στην αυλή του  Φιλίππου Δ’ στη Μαδρίτη από το 1623. Το πρώτο του ταξίδι στην Ιταλία (1630) έφερε μια αλλαγή στη ζωγραφική του με τη χαλαρότητα της πινελιάς, τα χρώματα και το απαλό φως σε θέματα της υπαίθρου. Όμως ο ζωγράφος υποτάχθηκε στη θέληση των κυρίων και κυριών του να φιλοτεχνεί πορτραίτα. Ποτέ προηγουμένως δεν είχε χρησιμοποιήσει ζωγράφος τόσο ελαφρό πινέλο και με «ιμπρεσσιονιστικό» τρόπο. Τα πορτραίτα του αποτελούν αληθινά ψυχολογικά ντοκουμέντα, με τη διεισδυτική τους δύναμη να αποτυπώνει κάθε πτυχή των χαρακτήρων.

Η πρώτη περίοδος της ζωής του ζωγράφου είναι συνυφασμένη με τη Σεβίλλη. Εκεί σπούδασε ζωγραφική, παντρεύτηκε τη Χουάνα -κόρη του ζωγράφου Πατσέκο– και κατέκτησε τα εκφραστικά του μέσα. Η επιδίωξή του ήταν να γίνει δεκτός στην Αυλή. Η πρώτη προσπάθειά του το 1622 δεν πέτυχε, δεν κατάφερε τα προσεγγίσει τον βασιλιά ή τον πρωθυπουργό του. Τον επόμενο χρόνο, καλεσμένος του δούκα ντ’ Ολιβάρες, ο Βελάσκεθ, συνοδευόμενος από τον πεθερό του, φτάνει στη Μαδρίτη. Τον Αύγουστο του 1623 φιλοτεχνεί το πορτραίτο του Φιλίππου Δ’ και η επιτυχία τον καθιερώνει στην Αυλή. Ονομάζεται ζωγράφος του βασιλιά και τα επόμενα χρόνια φιλοτεχνεί πολλές προσωπογραφίες του βασιλιά και του αδελφού του. Ο Βελάσκεθ μετά την πρώτη του επίσκεψη στην Ιταλία, που διήρκεσε από τον Αύγουστο του 1629 μέχρι τον Ιανουάριο του 1631, επέστρεψε στη Μαδρίτη. Είναι η περίοδος της ωριμότητάς του. Διακοσμεί το παλάτι με πίνακες του ηγεμόνα, της βασιλικής οικογένειας, των αυλικών, των νάνων και των γελωτοποιών της Αυλής. Στις αρχές του 1649 ταξιδεύει για δεύτερη φορά στην Ιταλία και εκθέτει στο Πάνθεον της Ρώμης το πορτραίτο του Πάπα Ιννοκέντιου X που προκαλεί το γενικό θαυμασμό, παρά τον αρχικό φόβο κάποιων στο Βατικανό ότι το πορτρέτο θα δυσαρεστήσει τον Πάπα λόγω της σκληρότητας που επιδεικνύεται.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης…(σαν να μην πέρασε μια μέρα)…

Η αλήθεια είναι πάντοτε παράλογος, και διά τούτο δεν την λέγουσι ποτέ οι φρόνιμοι και ηλικιωμένοι άνθρωποι, αλλά την ομολογούσιν οι μεθυσμένοι, οι τρελλοί, οι άρρωστοι και τα μικρά παιδία.

(«Οι Έμποροι των Εθνών»)

Η αργία εγέννησε την πενίαν. Η πενία έτεκεν την πείναν. Η πείνα παρήγαγε την όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε την ληστείαν. Η ληστεία εγέννησε την πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου

Η πλουτοκρατία ήτο, είναι και θα είναι ο μόνιμος άρχων του κόσμου, ο διαρκής Αντίχριστος. Αύτη γεννά την αδικίαν, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρη σώματα και ψυχάς.

Για ν’ αποκτήση κανείς γρόσια, άλλος τρόπος δεν είναι, πρέπη νάχει μεγάλη τύχη, να εύρη στραβόν κόσμο, και να είναι αυτός μ’ ένα μάτι, δεν του χρειάζονται δύο. Πρέπει να φάη σπίτια, να καταπιή χωράφια, να βουλιάξη καράβια, με τριανταέξ τα εκατό θαλασσοδάνεια, το διάφορο κεφάλι.

Σ’ αυτή την εποχή που βρεθήκαμε, να σε χαρώ … Μεγάλο κεσάτι, μεγάλη δυστυχία στον κόσμο! … Ο παράς, δεν ξέρω πού πάει και χώνεται, και δε βγαίνει στο μεϊντάνι …

(από το θλιβερό διήγημα «Ο Πολιτισμός εις το Χωρίον»)

η Θλιβερή αλήθεια για τον Κόσμο….

Η τέχνη δεν είναι μόνο παραμυθένιες φωτογραφήσεις και τοπία – μπορεί να δράσει και ως καταλύτης αλλαγής. Και ο Steve Cutts πιστεύει ότι πολλά πράγματα στον κόσμο θα έπρεπε να είναι διαφορετικά. Η εργασία δεν θα έπρεπε να σου συνθλίβει την ψυχή, ούτε να είναι μία κούρσα για το ποιος θα βγάλει περισσότερα χρήματα. Ο καταναλωτισμός δεν θα έπρεπε να είναι το νούμερο ένα στη ζωή μας. Και πρέπει να απελευθερωθούμε από τις αλυσίδες των social media, με τις οποίες τόσο πρόθυμα δένουμε τους εαυτούς μας. Δεν θα ήταν τότε καλύτερη η ζωή;

 

Ο Steve Cutts είναι ένας εικονογράφος και animator από το Λονδίνο. Αντιμέτωπος με την επιλογή του να εργαστεί στα McDonalds ή να σπουδάσει Καλές Τέχνες, διάλεξε το δεύτερο. Ο Cutts δημιουργεί βίντεο και εικόνες με τα οποία κριτικάρει την σύγχρονη ζωή, δηλώνοντας πως η παραφροσύνη της ανθρωπότητας είναι μία ατέλειωτη πηγή έμπνευσης.

Η λέπρα, η τρέλα, η ανεργία και οι κοινωνικές εκκαθαρίσεις…

κείμενο: Αγγελική Μπούμπουκα | φωτογραφίες από τη Σπιναλόγκα: Pen Tri

«Γύρω απ’ τα τέλη του Μεσαίωνα, η λέπρα εξαφανίζεται από τον δυτικό κόσμο. Στα περιθώρια της ανθρώπινης κοινότητας, κοντά στις πύλες των πόλεων, ξαπλώνονται έρημες πια εκτάσεις που αν κι η αρρώστια έπαψε να τις μαστίζει, τις άφησε στείρες κι ακατοίκητες για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Τούτες οι εκτάσεις των λεπρών, για αιώνες θ’ ανήκουν στο χώρο του απάνθρωπου. Αλλά από τον 14ο μέχρι τον 15ο αιώνα, θα τους λάχει να γνωρίσουν και θα χρειαστεί να ξορκίσουν μια νέα ενσάρκωση του κακού, έναν άλλο μορφασμό του φόβου, αναβιώσεις τελετουργιών εξαγνισμού και διαπόμπευσης».
Μισέλ Φουκώ, «Η Ιστορία της τρέλας», εκδ. Ηριδανός

Έτσι ξεκινά ο Φουκώ, εξερευνώντας την ιστορία της τρέλας: από τα χιλιάδες λεπροκομεία που άδειασαν ξαφνικά όταν η λέπρα εξαλείφθηκε από την Ευρώπη. Η τεράστια ακίνητη περιουσία που συνιστούσαν όλα αυτά τα ιδρύματα δεν πήγε χαμένη. Στην πορεία χρησίμευσε για να στεγαστούν οι άνθρωποι που περίσσευαν κάθε φορά στις τοπικές κοινωνίες, οι άνεργοι, οι φτωχοί, οι περιθωριοποιημένοι, και τελικά οι «τρελοί», εκείνοι που δεν υπάκουαν στους εκάστοτε κανόνες της Λογικής. «Φτωχοί, αλήτες, ξεστρατισμένοι και μυαλά αλαφροϊσκιωτα» θα ντυθούν τον παλιό ρόλο των λεπρών, όπως λέει ο Φουκώ. Ο δυτικός κόσμος θα εφεύρει το μέτρο της «εγκάθειρξης» (interment).

«H εγκάθειρξη, πριν ακόμη αποκτήσει το ιατρικό νόημα της εισαγωγής σε ψυχιατρεία που της δώσαν αργότερα, ή που τουλάχιστον μας αρέσει να της δίνουμε, είχε ελάχιστη σχέση με τη φροντίδα της θεραπείας», σημειώνει ο Φουκώ. Η αναγκαιότητα της εγκάθειρξης είχε χαρακτήρα «αναπόσπαστα ηθικό και οικονομικό», συνδεδεμένο με μια «ορισμένη αντίληψη για την εργασία». Σε εποχές πλήρους απασχόλησης και υψηλών ημερομισθίων, η αντίληψη αυτή μεταφραζόταν σε ένα μηχανισμό διάθεσης φτηνής χειρωνακτικής εργασίας, ενώ σε περιόδους ανεργίας εξυπηρετούσε την απορρόφηση των ανέργων και προστασία της κοινωνίας από ταραχές και ξεσηκωμούς.

Η Ευρώπη Φρούριο συνθλίβει τους πρόσφυγες πολέμου…

Τα δραματικά γεγονότα που σημειώθηκαν στα σύνορα Ελλάδας-ΠΓΔΜ, όπου οι ειδικές δυνάμεις της Αστυνομίας και ο Στρατός επιχείρησαν να σταματήσουν με κάθε απάνθρωπο τρόπο τους απελπισμένους πρόσφυγες από την Συρία αποτελούν όχι μόνο μια σαφή απόδειξη του τι πραγματικά είναι η Ε.Ε., αλλά και της πλήρης ταύτισης της καπιταλιστικής-ιμπεριαλιστικής Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κυβερνήσεων με τη φασιστική ακροδεξιά! Καθώς εδώ και χρόνια οι αστικές κυβερνήσεις, η Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ έχουν αναγάγει σε βασικό τους αντίπαλο τις ασύμμετρες απειλές -κοινωνικά κινήματα, μετανάστευση-τρομοκρατία- σήμερα φαίνεται να τα εφαρμόζουν με τον πλέον σκληρό τρόπο, επισημοποιώντας την κατασταλτική δράση του Στρατού με πρόσχημα την «προάσπιση των συνόρων» από τους πρόσφυγες.

Χρειάζεται μόνο κάποιος να θυμηθεί τον αφρίζων Γεωργιάδη, τους ΝΑΖΙ Μιχαλολιάκο-Κασιδιάρη όταν απαιτούσαν να αναλάβει ο Στρατός την αντιμετώπιση των μεταναστευτικών κυμάτων και την ναρκοθέτηση των συνόρων, και να τα συσχετίσει με τα πανηγυρικά δημοσιεύματα των φασιστικών-μιλιταριστικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης για να αντιληφθεί σε πιο βαθμό έχει αφομοιωθεί η ακροδεξιά ατζέντα από τα αστικά κατεστημένα, που ορθώνουν τείχη του αίσχους στα σύνορα τους και στρέφουν τον Στρατό εναντίον απελπισμένων αμάχων. Είναι λοιπόν το παράδειγμα του σοσιαλιστή Παπουτσή που ακολούθησε ο αριστερός Πανούσης, για να διαδοθεί το παράδειγμα τους σε Βουλγαρία και Ουγγαρία.

Ο Μακιαβέλι για τις θρησκείες…

«Ποτέ δε φτάνει αργά του Θεού η χάρη.»

ιταλική παροιμία

Γράφει ο Ερανιστής

---

Αν κι ο Μακιαβέλι δεν έγραψε ειδικά για θρησκευτικά ζητήματα, οι Ιησουίτες μοναχοί έκαψαν τα βιβλία του σε δημόσια πυρά κι ο πάπας συμπεριέλαβε τα έργα του στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων («Index Librorum Prohibitorum»)

Αυτά συνέβησαν πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Μ. κι ασφαλώς έχουν την εξήγησή τους. Όπως προκύπτει από τα γραπτά του, ο Μ. δεν είναι γενικώς αντίθετος με τις θρησκείες, ούτε βεβαίως με τον Χριστιανισμό. Ο αντικληρικαλισμός του, η πολεμική του δηλαδή εναντίον του παπικού κλήρου, δεν έχει θεολογικά ή δογματικά κίνητρα αλλά πολιτικά. Αντίστοιχα, η καλυμμένη συμπάθειά του για τη θρησκεία των αρχαίων – Ελλήνων και Ρωμαίων – εντάσσεται επίσης στο πολιτικό του πρόγραμμα. Όπως είναι γνωστό, διακηρυγμένος στόχος του μακιαβελικού στοχασμού είναι η απελευθέρωση της Ιταλίας από τους «βαρβάρους». Στον Ηγεμόνα, και περισσότερο στις Διατριβές, ο Μακιαβέλι περιγράφει ένα κράτος, μια ισχυρή εξουσία δηλαδή που αναλαμβάνει να φέρει σε πέρας αυτό το στόχο. Ωστόσο, ποτέ δεν φαντάζεται ποτέ ότι θ” αναλάβει ο ίδιος το ρόλο του Ηγεμόνα, ούτε γενικότερα του πολιτικού ηγέτη της φλωρεντινής δημοκρατίας. Καθώς πολλές πόλεις της Ιταλίας έχουν υποκύψει σε ξένους εισβολείς, η σκέψη του Μακιαβέλι είναι προσανατολισμένη μάλλον στην εμπειρία και την πράξη παρά στη θεωρία κι όλοι οι παράγοντες που επηρεάζουν την πολιτική εξετάζονται από μια τέτοια σκοπιά. Εξαρχής, έχει σημασία να διαχωρίσουμε τη θρησκεία από τους πολιτικούς εκφραστές της επί γης: χωρίς να μπαίνει σε θεολογικές ή άλλες μεταφυσικές συζητήσεις, ο Μακιαβέλι αποδέχεται το απλό γεγονός ότι όλες οι κοινωνίες που εμφανίστηκαν στην ιστορία συγκροτήθηκαν με τη θρησκεία ως ένα από τα βασικά, δομικά τους στοιχεία· είτε λοιπόν αναφερόμαστε στην λεγόμενη παγανιστική ειδωλολατρική παράδοση είτε στον χριστιανισμό της εποχής του Πάπα, οι άνθρωποι υπήρξαν πιστοί, στον ένα ή τον άλλο βαθμό, κι αυτό είχε κάθε φορά τ’ αποτελέσματά του. Αυτά συνέβησαν περίπου μέσα σε πέντε χιλιάδες χρόνια: «Στους φιλοσόφους που μας λένε πως ο κόσμος στάθηκε αιώνιος, μπορεί, θαρρώ, ν’ αποκριθεί κανένας ότι, αν στ’ αλήθεια ήταν τόσο παλιός, λογικά θα περιμέναμε να υπάρχει κάποιο σημάδι παλιότερο από πέντε χιλιάδες χρόνια· όμως τούτα τα χνάρια των καιρών τα βλέπουμε ν’ αφανίζονται από διάφορες αιτίες, που άλλες τους έρχονται απ’ τους ανθρώπους κι άλλες από τον ουρανό.»